Το 2014 είχε ξεκινήσει ο εορτασμός των 125 χρόνων από τη γέννηση της Άγκαθα Κρίστι που κορυφώθηκε την ημέρα των γενεθλίων της στις 15 Σεπτεμβρίου, 2015, στο Τόρκι της Αγγλίας, στο πλαίσιο του φεστιβάλ Άγκαθα Κρίστι που διοργανώνεται κάθε χρόνο εκεί. Το 2016 τιμήθηκαν τα 100 χρόνια από την πρώτη της έκδοση και ήδη ετοιμάζεται η επέτειος για κάτι άλλο το 2017, ενώ οι κινηματογραφικές μεταφορές των βιβλίων της είναι σε έξαρση τα τελευταία χρόνια, παράλληλα με τις βρετανικές σειρές που βασίζονται στα βιβλία που έχουν ως πρωταγωνίστρια τη Μις Μαρπλ και τον Ηρακλή Πουαρώ. Και ενώ οι πωλήσεις των βιβλίων της έχουν προ πολλού ξεπεράσει παγκοσμίως τα τέσσερα δισεκατομμύρια αντίτυπα, οι ακαδημαϊκές μελέτες μαζί με τις ελαφριές δημοσιογραφικές φεμινιστικές αναγνώσεις του έργου της πληθαίνουν.
Παρακολουθώντας όλα αυτά, θυμήθηκα πως όταν έφυγα για πρώτη φορά από το σπίτι για σπουδές, η μητέρα μου, που περνούσε τότε πολλές ώρες στο δωμάτιό μου, ανακάλυψε στην ισχνή ακόμη βιβλιοθήκη μου μερικά βιβλία της Άγκαθα Κρίστι και είχε διασκεδάσει αφάνταστα διαβάζοντάς τα και σημειώνοντας στο περιθώριο των σελίδων τους πιθανούς δολοφόνους. Κανένας άλλος συγγραφέας δεν της τράβηξε ποτέ την προσοχή, μάλιστα μια εποχή που σε μια έκρηξη ενδιαφέροντος τα αστυνομικά μυθιστορήματα, εκτός από τα περίπτερα, έβρισκαν το δρόμο τους και για τα βιβλιοπωλεία.
Η Άγκαθα Κρίστι εξαρχής βρήκε αναγνώστες και αντιμετωπίστηκε ως ίνδαλμα. Όταν ένα πρωί, τον Δεκέμβριο του 1926, εξαφανίστηκε, η αστυνομία κινητοποιήθηκε ακαριαία, ενώ ο Σερ Άρθουρ Κόναν Ντόυλ, δημιουργός του Σέρλοκ Χολμς και πιστός του αποκρυφισμού, βρίσκοντας μέσα στο εγκαταλειμμένο αυτοκίνητο της ένα γάντι της, αναζήτησε με αυτό τη λύση του μυστηρίου σε ένα μέντιουμ.
Η Ντόροθι Σέγιερς, κατά πολλούς η σπουδαιότερη συγγραφέας αστυνομικών βιβλίων της Χρυσής Εποχής, θα μεταφέρει αργότερα τη σκηνή της εξαφάνισης στο μυθιστόρημά της Αφύσικος θάνατος. Όταν το 1975 η συγγραφέας «σκότωσε» τον Ηρακλή Πουαρώ, οι NYTimes δημοσίευσαν τη νεκρολογία του, πράγμα πρωτοφανές για μυθιστορηματικό πρόσωπο. «Πώς κατάφερε αυτή η καλοαναθρεμμένη, βασικά Εδουαρδιανή, κυρία να τα πετύχει όλα αυτά;» αναρωτιέται η Π.Ντ.Τζέιμς, στο βιβλίο της Συζητώντας για το αστυνομικό μυθιστόρημα.
Η παιδική ζωή
«Μια από τις μεγαλύτερες καλοτυχίες της ζωής είναι να ζήσεις ευτυχισμένα παιδικά χρόνια. Εγώ είχα μια πολύ ευτυχισμένη παιδική ηλικία». Με αυτές τις φράσεις αρχίζει την αυτοβιογραφία της η Άγκαθα Μέρι Κλαρίσα Μίλερ, που γεννήθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 1890, στο Τόρκι της νοτιοανατολικής Αγγλίας, τρίτο παιδί σε μια εύπορη και ταυτόχρονα ασταθή οικονομικά οικογένεια. Ο πατέρας της, που πέθανε πρόωρα, ήταν αμερικανός και γνώριζε τη μητέρα της από τότε που αυτή ήταν παιδί. Κατά την ίδια, το ρομάντζο των γονιών της ανήκε στη Βικτωριανή εποχή, εποχή που θα παραμείνει σημείο αναφοράς και στη δική της ζωή. Η Κρίστι, σύμφωνα με την επιθυμία της μητέρας της, μέχρι τα έντεκα της διδάχτηκε κατ’ οίκον, κι αυτό θεωρείται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της – ήταν ντροπαλή, προσκολλημένη στην οικογένεια και τη ζωή του σπιτιού – ενώ η ενασχόλησή της με τη μουσική είχε δημιουργήσει την εντύπωση ότι αυτός θα είναι ο δρόμος που θα ακολουθήσει.
Διαβάζοντας κανείς στην αυτοβιογραφία της την καθημερινότητα στο σπίτι, δεν μπορεί να μη ανακαλέσει τα βιβλία της. Κι αν δύσκολα μπορείς να πιστέψεις ότι σ’ ένα χωριουδάκι όπως το Σεντ Μέρι Μηντ, μια ηλικιωμένη κυρία, η μις Μαρπλ, αναγνωρίζεται ακόμη και από τη Σκότλαντ Γιαρντ ως αλάνθαστο λαγωνικό, είναι οι λεπτομερέστατες περιγραφές σχετικά με την οργάνωση της οικογενειακής και κοινωνικής ζωής, η ιεραρχημένη τάξη όπως παρουσιάζεται, η στενή και οριοθετημένη σχέση με το προσωπικό του σπιτιού, η σημασία της κοινοτικής ζωής και το κάθε τελετουργικό, αυτά που αποτελούν το ρεαλιστικό καμβά που κάνει πιστευτές τις ιστορίες της.
Η πρώτη ιστορία
Η ιδέα να γράψει μια αστυνομική ιστορία γεννήθηκε όταν κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που εργαζόταν στο φαρμακείο του νοσοκομείου του Τόρκι, γνώρισε ένα άγνωστο μέχρι τότε δηλητήριο, το κουράριο. Μη θέλοντας να δημιουργήσει ένα ντετέκτιβ σαν τον Σέρλοκ Χολμς, που δεν θα μπορούσε άλλωστε ν’ ανταγωνιστεί, επιλέγει έναν πρόσφυγα, Βέλγο, σαν αυτούς που στη διάρκεια του πολέμου είχαν καταφύγει στην Αγγλία, πρώην επιθεωρητή της αστυνομίας, ευφυή, τακτικό, με μεγάλο μουστάκι και αυτοπεποίθηση, μικρόσωμο και με μεγαλοπρεπές όνομα: Ηρακλής Πουαρώ, που θα παρουσιάσει στο πρώτο της βιβλίο Κουκουβάγια σε καπνοδόχο που κυκλοφόρησε το 1920.
Ότι τη μεγαλύτερη βοήθεια στο πρώτο κύμα φεμινισμού την πρόσφερε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είναι αποδεκτό απ’ όλους. Στη διάρκειά του οι γυναίκες πέρα από τους αυτονόητους ρόλους, όπως αυτόν της νοσοκόμας, ανέπτυξαν και άλλες δραστηριότητες και επαγγέλματα, μέχρι τότε αυστηρά αντρικά. Στα βιβλία της, η Κρίστι, εκτός από τα σταθερά ισχυρά γυναικεία πρόσωπα, όπως η Μις Λέμον, η εξαιρετικά επαρκής γραμματέας του Πουαρώ ή η Τάπενς Μπέρεσφορντ που αποτελεί το δυναμικό και λαμπερό στοιχείο του ζεύγους των πρακτόρων Μπέρεσφορντ, παρουσιάζει μια σειρά από ποικίλους γυναικείους χαρακτήρες: τη χειραφετημένη γλύπτρια Ενριέττα Σάβερναιηκ στο Τραγικό Ιντερμέτζο, τις ηλικιωμένες με τα λιγοστά μέσα Λετίσια Μπλάκλοκ και Ντόρα Μπάνερ, στο Πρόσκληση σε φόνο, την Κάθριν Γκρέι, ώριμη γυναίκα που μόλις απέκτησε τη αυτοτέλειά της στο Μυστήριο του γαλάζιου τρένου. Μέσα από το καλοκάγαθο βλέμμα του Πουαρώ ή το πιο απαισιόδοξο της Μις Μαρπλ, τις κοιτάζει πάντα με συμπάθεια. Όπως έγραψε η Π.Ντ. Τζέιμς, «η μεγαλύτερη δύναμή της ήταν ότι ποτέ δεν ξεπέρασε τα όρια του ταλέντου της», όρια τα οποία είχε εξερευνήσει νέα όταν είχε δοκιμάσει τις δυνάμεις της γράφοντας άτεχνα μοντέρνα διηγήματα, εσωτερικούς μονολόγους, που γρήγορα θα εγκαταλείψει.
Ταξιδεύοντας
Τα ταξίδια θα την διαμορφώσουν από την παιδική της ηλικία, όταν η οικογένεια νοίκιαζε το σπίτι στο Τόρκι, που θεωρείται η αγγλική Ριβιέρα, για να ταξιδέψει στην Ευρώπη ή όταν, λόγω οικονομικών δυσκολιών, το ντεμπούτο της το έκανε στην Αίγυπτο και όχι στο Λονδίνο. Με τον πρώτο της σύζυγο, τον πιλότο Άρτσιμπαλντ Κρίστι, με τον οποίο θα αποκτήσει τη μοναχοκόρη της Ρόζαλιντ, θα κάνουν το γύρο του κόσμου. Στη συνέχεια, μόνη της, θα πραγματοποιήσει μεγάλα ταξίδια τα οποία θα χρησιμοποιήσει ως σκηνικό για μερικά από τα πιο δημοφιλή βιβλία της. Η μεγάλη Βρετανική Αυτοκρατορία τής πρόσφερε τη δυνατότητα να κινείται με ασφάλεια, την οποία ταυτόχρονα μπορούσε να αμφισβητεί: «μέχρι να ταξιδέψεις μόνος δεν συνειδητοποιείς πόσο σε προστατεύει και σου παραστέκεται ο εξωτερικός κόσμος – χωρίς να το θέλεις πάντοτε» γράφει στην αυτοβιογραφία της για το ταξίδι της προς τη Δαμασκό. Η συνάντηση με τον δεύτερο άντρα της, αρχαιολόγο Μαξ Μαλόουαν θα επουλώσει το μεγάλο τραύμα της απιστίας του Άρτσιμπαλντ Κρίστι, ενώ θα ικανοποιήσει το μεγάλο πάθος της για τα ταξίδια - μαζί του θα διαμείνει, ως σύζυγος, μεγάλα διαστήματα στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, όπου αυτός εργαζόταν και απ’ όπου η ίδια θα εμπνευστεί πολλές ιστορίες της. Σε όλη την αυτοβιογραφία της κυριαρχούν οι πιο σημαντικοί κατά την ίδια ρόλοι, της συζύγου και μητέρας, και μια μη πιστευτή, σύμφωνα με τη φεμινίστρια μελετήτρια Susan Rowland, ωραιοποίηση της ζωής της.
Κριτική
Τα αστυνομικά μυθιστορήματα συχνά έχουν κατακριθεί και χαρακτηριστεί συντηρητικά από τις φεμινίστριες κριτικούς γιατί στόχος του ντετέκτιβ είναι η αποκατάσταση και διατήρηση της τάξης. Όμως, σύμφωνα με τη Maroula Joannou, «στον επινοημένο κόσμο του αστυνομικού μυθιστορήματος [...], ο πρωταγωνιστής είναι το μόνο σταθερό σημείο μέσα στο χάος. Μετατρέποντας τον πρωταγωνιστή/ντετέκτιβ σε γυναίκα, οι συγγραφείς αποσταθεροποίησαν τις συμβάσεις του είδους [...], προσφέροντας έτσι μια πιο επεξεργασμένη, κοινωνικά και ψυχολογικά, ανάλυση του εγκλήματος».
Η πολιτισμική συμβολή της Άγκαθα Κρίστι, είναι σημαντική γιατί καθιέρωσε στο αστυνομικό μυθιστόρημα τη γυναίκα ως πρωταγωνίστρια, η οποία μέχρι τότε ήταν ταυτισμένη κυρίως με τα ρομαντικά έργα.
Κι αν η απουσία της από κάθε Ιστορία βρετανικής λογοτεχνίας αποτελεί κραυγαλέα παράλειψη, είναι η μεγάλη απόλαυση που αισθάνεσαι όταν την διαβάζεις, ξανά και ξανά, που την δικαιώνει.
Όλα σχεδόν τα βιβλία της Α.Κ. κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Λυχνάρι, καθώς και η εξαντλημένη Αυτοβιογραφία της, που οι εκδότες πολύ ευγενικά μου παραχώρησαν.