Της Μαρίας Καβάλα*Ο εορτασμός της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης από τα ναζιστικά στρατεύματα έχει και αυτός την ιστορία του. Τον Οκτώβριο του 1945 ο λαός της, αλλά και οι τοπικές αρχές, οργάνωσαν εκδηλώσεις για την πρώτη επέτειο της απελευθέρωσης της πόλης, που όμως σημαδεύτηκαν από τις αιματηρές επιθέσεις των οργανώσεων «εθνικοφρόνων» εναντίον των εαμικών διαδηλωτών.
Το 1981, και αφού έχει μόλις αναγνωριστεί η Εθνική Αντίσταση, ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης, Μιχάλης Παπαδόπουλος, αποφάσισε να τιμήσει την ιστορική επέτειο. Τον πρόλαβε ο θάνατος, αλλά υλοποίησαν την απόφαση οι διάδοχοί του, Θανάσης Γιαννούσης και Θεοχάρης Μαναβής.
Από το 2011, επί δημαρχίας Γιάννη Μπουτάρη, ύστερα από πρόταση του τότε δημοτικού συμβούλου, Τριαντάφυλλου Μηταφίδη, η Θεσσαλονίκη εντάχθηκε στο ευρωπαϊκό δίκτυο των μαρτυρικών πόλεων για την απώλεια των 50.000 Θεσσαλονικέων Εβραίων της και άρχισαν να γίνονται μικρές εκδηλώσεις μνήμης για την επέτειο της Απελευθέρωσης.
Από την άνοιξη του 2016, το Π.Δ.50 καθιέρωσε την 30η Οκτωβρίου ως δημόσια εορτή της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής. Ποια όμως ήταν τα γεγονότα εκείνων των ημερών;
Η αντίσταση του ΕΑΜ«Λαός Θεσσαλονίκης έξαλλος από ενθουσιασμόν διατρέχει οδούς πόλεως εναγκαλιζόμενος αντάρτες», έγραφε το τηλεγράφημα του Μάρκου Βαφειάδη προς το Γενικό Στρατηγείο του Ε.Λ.Α.Σ., το μεσημέρι της 30ης Οκτώβρη 1944. Ένας ενθουσιασμός μεθυστικός, ελπιδοφόρος!
Η πόλη είχε επιτέλους απελευθερωθεί ύστερα από 3,5 χρόνια ναζιστικής κατοχής, είχε απελευθερωθεί ύστερα από το διαρκή αγώνα της Αντίστασης, μιας Αντίστασης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, αλλά με απόλυτα κυρίαρχο και καθοριστικό το ρόλο του πρώτου. Μιας Αντίστασης που σήμερα πια αναγνωρίζεται από τη διεθνή βιβλιογραφία ως η πιο αποτελεσματική στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μαζί με εκείνη της Γιουγκοσλαβίας. Μιας Αντίστασης που είχε κατορθώσει να απελευθερώσει μεγάλο μέρος της χώρας πολύ πριν από την αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων στο τέλος του πολέμου και η οποία είχε εμπλέξει με δυναμικό τρόπο την κοινωνία στην πολιτική, τους ανθρώπους στη διαχείριση της μοίρας τους.
Από το Σεπτέμβριο του 1944, ο σοβιετικός στρατός είχε αρχίσει την προέλασή του προς τη Δύση. Στις 15 του μήνα κατέλαβε τη Σόφια, έθεσε το βουλγαρικό στρατό υπό τη διοίκησή του και προχωρούσε για το Βελιγράδι. Η αντίστροφη μέτρηση για τους Γερμανούς είχε αρχίσει. Η απελευθέρωση της βουλγαροκρατούμενης ζώνης (Θράκη και Ανατολική Μακεδονία), επέτρεπε μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων στα ανταρτικά σώματα και στα ανατολικά της πόλης στη Χαλκιδική. Από τις 16 Σεπτεμβρίου 1944 και μέχρι τα μέσα Οκτωβρίου, το ΕΑΜ είχε σειρά επαφών με τα αστικά κόμματα και τον ίδιο το Μητροπολίτη Γεννάδιο για σχηματισμό επιτροπής με ισότιμη εκπροσώπηση, υπό την προεδρία προσώπου κοινής αποδοχής, που θα διοικούσε την πόλη μέχρι την άφιξη των επίσημων αρχών, στα πρότυπα της κυβέρνησης της Εθνικής Ενότητας, παρότι το ΕΑΜ σημείωνε ότι «[…] δεν ηδυνήθημεν, σας ομολογούμεν μετά μεγάλη μας λύπης, ν’ ανεύρομεν τα σημεία εκείνα της επαφής που θα μας οδηγούσαν εις τον επιδιωκόμενον σκοπόν».
Απόπειρα «εξιλέωσης» των συνεργατών των ΝαζίΗ υπογραφή της Συμφωνίας της Καζέρτας στις 26 Σεπτεμβρίου 1944, απαγόρευσε τελικά την είσοδο των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στη Θεσσαλονίκη. Ήταν μια εξέλιξη που ανακούφισε τη μη ΕΑΜική πλευρά, η οποία επιδίωξε να πετύχει την τυπική ένταξη των γερμανο-εξοπλισμένων του Εθνικού Ελληνικού Στρατού (ΕΕΣ), των σωμάτων των Μιχαήλ Παπαδόπουλου (Μιχάλ Αγά) της Κοζάνης, Κυριάκου Παπαδόπουλου (Κισά Μπατζάκ) του Κούκου Πιερίας και Κωνσταντίνου Παπαδόπουλου του Κιλκίς, στον ΕΔΕΣ, ώστε να αναγνωριστούν ως τμήμα του στρατού της Μέσης Ανατολής και να χρησιμοποιηθούν για την επιβολή της τάξης από την κυβέρνηση στη μεταβατική περίοδο και εναντίον του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Η ηγεσία του ΕΑΜ Μακεδονίας θεώρησε ότι η προσπάθεια νομιμοποίησης του ΕΕΣ θα έφερνε και την εξιλέωση όλων όσων συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς. Διαμαρτυρήθηκε στο Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ και έλαβαν την απόφαση εισόδου στην πόλη.
Από τις 20 Οκτωβρίου 1944 οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ στην Κεντρική Μακεδονία προετοιμάζονταν, με την απαραίτητη μυστικότητα, για την είσοδό τους σε μια πόλη, που από τα μέσα Οκτωβρίου 1944, με εξαίρεση τα στρατιωτικά στρατόπεδα και το κέντρο της πόλης, ελεγχόταν από τον εφεδρικό ΕΛΑΣ. Η μάχη της Νεάπολης – Συκεών (16 Οκτωβρίου 1944) είχε παίξει καθοριστικό ρόλο. Η Άνω Πόλη, ο Άγιος Παύλος και ύστερα η Τούμπα, η Καλαμαριά ελέγχονταν από τον εφεδρικό ΕΛΑΣ.
Το ίδιο διάστημα οι Γερμανοί ετοιμάζονταν για την αποχώρησή τους, με στόχο να κινηθούν γρήγορα προς τα βόρεια και να έχουν τις λιγότερες δυνατές ανθρώπινες απώλειες. Κατέστρεφαν το πολεμικό τους υλικό για να μη χρησιμοποιηθεί από τον εχθρό, ενώ προσπαθούσαν να καταστρέψουν τις υποδομές της πόλης και πάλι για την επιβράδυνση των κινήσεων του εχθρού και μετά την αναχώρησή τους. Μονάδες του τακτικού ΕΛΑΣ, που έφτασαν στις συνοικίες στις 28 Οκτωβρίου, έσωσαν το κεντρικό υδραγωγείο της πόλης, στην περιοχή της Παναγίας Φανερωμένης και την Ηλεκτρική Εταιρία. Παράλληλα, λόχος του εφεδρικού ΕΛΑΣ Μυλεργατών διέσωσε τους αλευρόμυλους Αλλατίνι. Με ανάλογο τρόπο σώθηκε και το άλλο εργοστάσιο ηλεκτροδότησης, όπως και οι τηλεπικοινωνίες στην Εδμόνδου Ροστάν.
Οι Γερμανοί εγκατέλειπαν την πόλη σταδιακά από το βράδυ της 29ης και μέχρι το μεσημέρι της 30ης Οκτωβρίου. Οι συνεργάτες τους τούς ακολούθησαν, ωστόσο μεγάλος αριθμός σταμάτησε στο Κιλκίς, όπου λίγες μέρες αργότερα θα δινόταν μεγάλη μάχη…
Η μεταπολεμική αποσιώπησηΗ γερμανική Κατοχή είχε καταστρέψει τον κοινωνικό ιστό, είχε βαθύνει τα υπάρχοντα ρήγματα και είχε δημιουργήσει νέα ακόμη πιο βαθιά. Η φυσιογνωμία της Θεσσαλονίκης είχε αλλάξει οριστικά: ο εβραϊκός πληθυσμός της είχε χαθεί σχεδόν στο σύνολο του, οι σιωπές για τα περιουσιακά στοιχεία και την ιδιαίτερη οικονομία της Κατοχής, για την Αντίσταση και την Απελευθέρωση, για τον Εμφύλιο, για το δωσιλογισμό, κυριάρχησαν στη μεταπολεμική της μνήμη.
Οι εκδηλώσεις για την Απελευθέρωση έχουν ιδιαίτερη σημασία ακριβώς για να μιλήσουν για τις σιωπές, για να θυμίσουν τις συνθήκες στέρησης, φόβου, θανάτου και προσφυγιάς, το δωσιλογισμό, τη σημασία του αντιστασιακού κινήματος και τις ελπίδες και προσδοκίες της Απελευθέρωσης.
Η Απελευθέρωση από τον ναζισμό, μάς καλεί σε μία μνήμη ειρηνική, με γνώση, με διάρκεια, με σεβασμό και υπευθυνότητα.
* Η Μαρία Καβάλα είναι ιστορικός και κύρια ομιλήτρια για τον εορτασμό της απελευθέρωσή της Θεσσαλονίκης, την Κυριακή 30/10/2016.