Του Κωστή ΚαρπόζηλουΕνα όχημα που σχεδόν δεν διακρίνεται, καθώς είναι φορτωμένο ασφυκτικά με δεκάδες ανθρώπους που κρέμονται σαν τσαμπιά, δεσπόζει στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του Χρήστου Χατζηιωσήφ, Η ευρωπαϊκή ενοποίηση, η Γερμανία και η επιστροφή των εθνικισμών (Βιβλιόραμα, 2017). Εκ πρώτης όψης, η επιλογή φαντάζει άστοχη. Τι δουλειά μπορεί να έχει ένα φορτηγό και οι δεκάδες επιβάτες του κάπου στην υποσαχάρια Αφρική με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει το σύγχρονο ευρωπαϊκό οικοδόμημα; Ο Χρήστος Χατζηιωσήφ δεν συνηθίζει να μιλάει με παραβολές. Άρα η σύνδεση δεν προκύπτει από κάποια αφηρημένη παραλληλία ανάμεσα στην αφρικανική έρημο και την άνυδρη ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Αντίθετα, στη συλλογιστική του συγγραφέα υπάρχει μία πολύ πιο χειροπιαστή και εν τέλει πειστική σχέση: η δημογραφική έκρηξη και οι συνακόλουθες προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές προς την Ευρώπη, μπορεί να αποτελέσουν τον αστάθμητο παράγοντα που θα επιταχύνει τη μεταμόρφωση του ευρωπαϊκού χάρτη. Το ενδεχόμενο αυτό δεν αναλύεται εκτενώς στο σύντομο, μόλις 128 σελίδων, και συναρπαστικό δοκίμιο. Η χρήση, όμως, της φωτογραφίας στο οπισθόφυλλο λειτουργεί ως αφετηρία για έναν προκλητικό ελεύθερο συνειρμό: μήπως εν τέλει η «αλλαγή [...] προέλθει απ’ έξω;».
Πριν φτάσουμε στο ερώτημα αυτό, ο Χρήστος Χατζηιωσήφ προσφέρει μια εξαιρετικά τεκμηριωμένη, ψύχραιμη και διεισδυτική ανάλυση που εστιάζει στο λεγόμενο ευρωπαϊκό παράδοξο: την όξυνση του εθνικισμού σε ένα πεδίο που καθορίζεται από τη διακρατική συνεργασία εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η απάντηση δεν βρίσκεται στα απλουστευτικά σχήματα περί λαϊκισμού, αλλά στους μετασχηματισμούς που συνόδευσαν το τέλος του μεταπολεμικού κοινωνικού συμβολαίου, δηλαδή τις κυρίαρχες πολιτικές επιλογές ύστερα από την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, και τις νέες πραγματικότητες που υπαγόρευσε η συνθήκη του Μάαστριχτ. Το κυρίαρχο υποκείμενο της αφήγησης αυτής είναι η Γερμανία: η ανασυγκροτημένη Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας και στη συνέχεια η θριαμβεύουσα ενιαία Γερμανία. Ο λόγος είναι απλός. Ο Χατζηιωσήφ εστιάζει στον ισχυρότερο οικονομικό παράγοντα της Ευρώπης, καθώς θεωρεί ότι η εξέταση των γερμανικών προτεραιοτήτων (και οι αντιδράσεις των άλλων δυνάμεων σε αυτές) μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τις σύγχρονες επιλογές, στρατηγικές αναζητήσεις και οραματισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η σκέψη αυτή κωδικοποιείται σε ένα σημείο που λειτουργεί καταλυτικά μέσα στο κείμενο: μία τελωνειακή ή νομισματική ένωση ευνοεί πάντα την ισχυρότερη οικονομία.
Ανισότητα και εθνικισμόςΗ θέση αυτή διαπλέκεται με τον επόμενο πυλώνα της συλλογιστικής του Χατζηιωσήφ. Συζητώντας την πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης αναγνωρίζει ένα σημείο τομής στην αρχιτεκτονική της. Η τομή αυτή αφορά τη μετάβαση από την πολιτική της σύγκλισης, είτε ως ρητορικό στόχο είτε ως αναδιανεμητική πολιτική, στη νομιμοποίηση της απόκλισης στη σκέψη και τη νοοτροπία των ευρωπαϊκών κοινωνιών μετά το 1989. Στο πλαίσιο αυτό, τα όσα συζητάμε σήμερα –όπως στην περίπτωση της Ευρώπης των δύο ταχυτήτων– έχουν ιστορικές καταβολές και δεν αποτελούν ανορθολογικές ή ιδιόμορφες εκφάνσεις ιδεολογικής παραξενιάς. Η νομιμοποίηση και εμπέδωση της απόκλισης, της ανισότητας δηλαδή, δεν αφορά όμως μόνο τις σχέσεις μεταξύ των κρατών που συμμετέχουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αφορά ταυτόχρονα τα όσα συμβαίνουν στο εσωτερικό της κάθε κοινωνίας ξεχωριστά. Με τον τρόπο αυτό, ο Χατζηιωσήφ σκιαγραφεί έναν διάλογο ανάμεσα στις πολιτικές εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τις πολιτικές εντός των κρατών-μελών της με κοινό στοιχείο την αναγνώριση της ανισότητας, και των κοινωνικών αντιθέσεων, ως αυτονόητη και αυταπόδεικτη αλήθεια, η αμφισβήτηση της οποίας (σύμφωνα με την κυρίαρχη πολιτική) ανήκει σε ένα παρωχημένο ιδεολογικό σύμπαν.
Το σημείο αυτό οδηγεί τον αναγνώστη στην τρίτη πρόταση του Χρήστου Χατζηιωσήφ: τη συσχέτιση της ανισότητας με τον εθνικισμό. Δεν πρόκειται εδώ για το γνωστό και πολυφορεμένο σχήμα που συνδέει τη φτώχεια με την άνοδο της ριζοσπαστικής δεξιάς. Αντίθετα, ο συγγραφέας προτείνει μία ριζική αλλαγή της οπτικής μας: να συζητήσουμε τον εθνικισμό ως εργαλείο τιθάσευσης των εσωτερικών κοινωνικών ανταγωνισμών. Στο έδαφος αυτό προχωράει σε μία εκτενή ανάλυση των μετασχηματισμών του εθνικισμού στη Γερμανία, εκκινώντας από τις μεταπολεμικές πραγματικότητες και φτάνοντας στα σημεία επικοινωνίας ανάμεσα στα λαϊκιστικά πρωτοσέλιδα της Bild και τους οραματισμούς πολιτικών και οικονομικών παραγόντων για τη θέση της Γερμανίας στο μεταβαλλόμενο ευρωπαϊκό πεδίο. «Για τους ιθύνοντες η κρίση υπήρξε απειλή και, ταυτόχρονα, ευκαιρία», σημειώνει ο Χατζηιωσήφ καταδεικνύοντας τον τρόπο που η κρίση του ευρωπαϊκού νότου μετατράπηκε σε αποτρεπτικό φόβητρο για τις εσωτερικές κοινωνικές αντιδράσεις, αλλά και πεδίο διεύρυνσης του γερμανικού προβαδίσματος εντός της Ευρώπης. Με τον τρόπο αυτό οι γερμανικές αναζητήσεις παρουσιάζονται σαν αυτό που είναι: ορθολογικές, καθορισμένες ιστορικά από τη δομή της Ευρώπης μετά το 1992 και προσανατολισμένες στο μεγάλο ερώτημα για το μέλλον της γερμανικής οικονομίας στις νέες παγκόσμιες πραγματικότητες.
Ψύχραιμη ανάλυση
Οι τρεις αυτές κύριες προτάσεις του Χρήστου Χατζηιωσήφ θα αρκούσαν για να καταστήσουν το βιβλίο του από εκείνα που παλιά θα λέγαμε «διάβασέ το-διάδωσέ το». Η αξία του, όμως, δεν εξαντλείται εκεί. Οι 128 σελίδες του προσφέρουν ένα υπόδειγμα για αυτό που σπανίζει στη δημόσια συζήτηση: την ψύχραιμη προσπάθεια να σκεφτούμε με τρόπους που ξεφεύγουν από από τις εύκολες λύσεις και ερμηνείες που έχουν νοτίσει τη σκέψη μας. Θα τολμούσα να πω ότι η σημαντικότερη συνεισφορά του βιβλίου αυτού είναι το παράδειγμα που εκπέμπει για τον τρόπο που πρέπει να αναλύουμε και να συζητάμε. Στο έδαφος αυτό, πιστεύω ότι μας υπενθυμίζει την άμεση ανάγκη να ανασυγκροτήσουμε χώρους κριτικής σκέψης που θα τροφοδοτούν την πολιτική πράξη. Αν θέλουμε να ξεφύγουμε από τον άγονο συναισθηματισμό που διαπότισε και νάρκωσε τη σκέψη της ελληνικής αριστεράς, θα πρέπει να δουλέψουμε και να σκεφτούμε με τον τρόπο που προτείνει το σύντομο αυτό δοκίμιο: ξεκινώντας από το συγκεκριμένο, χρησιμοποιώντας τον ελεύθερο συνειρμό, και εν τέλει ενεργοποιώντας τα μικρά φαιά κύτταρα που έλεγε και ο Ηρακλής Πουαρώ, όχι όμως για να ανακαλύψουμε τον ένοχο, αλλά τη διέξοδο από το μυστήριο που μας περιβάλλει.