Ο νεοφιλελευθερισμός είναι νεκρός
Ο Βόλφγκανγκ Στρέεκ είναι γερμανός συγγραφέας, κοινωνιολόγος της οικονομίας, και επίτιμος διευθυντής του Ινστιτούτου «Μαξ Πλανκ για τη Μελέτη των Κοινωνιών» στην Κολωνία. Με το θεωρητικό του έργο έχει εστιαστεί ιδιαίτερα στην προβληματική σχέση μεταξύ του καπιταλισμού και της δημοκρατίας, ενώ τα τελευταία χρόνια βρίσκεται συχνά στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης εξαιτίας της ανάλυσής του σχετικά με την Ευρωπαϊκή Ένωση, την οικονομική κρίση, και τη λεηλασία της περιφέρειας.
Την συνέντευξη πήρεο Δημήτρης ΓκιβίσηςΠώς βλέπετε να εξελίσσεται η κρίση του νεοφιλελευθερισμού στην Ευρώπη;Ο νεοφιλελευθερισμός απέτυχε να επιλύσει την γενική κρίση του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού: χαμηλή ανάπτυξη, υψηλό χρέος, αυξανόμενη ανισότητα. Για αυτό τώρα είναι σε κρίση με τον ίδιο τον εαυτό του. Οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις που είχαν σκοπό να δημιουργήσουν τις κοινωνίες που ταιριάζουν στο σύγχρονο καπιταλισμό κόλλησαν στη λαϊκή αντίσταση, σε αυτό που ονομάζεται «λαϊκισμός» από την κυρίαρχη πολιτική τάξη. Όμως, η δημοκρατία είναι ακόμα παρούσα, αναγκάζοντας τις κυβερνήσεις να λαμβάνουν υπόψη τα συμφέροντα της πλειοψηφίας, ειδικά αν αυτή είναι οργανωμένη σε συνδικάτα, και κοινωνικά κινήματα. Ο νεοφιλελευθερισμός είναι νεκρός, ή πεθαίνει, αν και δεν υπάρχει καμία νέα φόρμουλα μέχρι τώρα για να κυβερνήσει τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό, εκτός από τον τεχνοκρατικό κανόνα των κορυφαίων κεντρικών τραπεζών. Αυτό θα μπορούσε τελικά να απομονώσει την οικονομική πολιτική απέναντι στην ισότιμη κοινωνική/εκλογική πίεση.
Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε μια τάση επανεθνικοποίησης της πολιτικής στην Ευρώπη. Πως την ερμηνεύετε; Ποια θεωρείτε ότι είναι η σχέση της με την αδυναμία των κρατών να αντιμετωπίσουν τη λειτουργία του σύγχρονου παγκόσμιου κεφαλαίου;Για κάποιο διάστημα, ευρωπαϊκή ολοκλήρωση σήμαινε τη δημιουργία μιας υπερεθνικής ή διεθνικής αντικατάστασης του εθνικού κράτους πρόνοιας. Αυτό δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, και τα κεντροαριστερά κόμματα είπαν στους πολίτες να προσαρμοστούν στις συνεχώς μεταβαλλόμενες πιέσεις της αγοράς, να γίνουν «ευέλικτοι» σε ένα φάσμα από τη συλλογική προστασία εναντι των αγορών μέχρι την ατομική προετοιμασία για αυτές. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εκ νέου ανακάλυψη των από τα κάτω εθνικών θεραπειών απέναντι στις αυξανόμενες πιέσεις για προσαρμογή, την επισφαλή εργασία, τον αυξανόμενο ανταγωνισμό, την οικονομική και πολιτιστική απαξίωση των παραδοσιακών τρόπων ζωής. Γι’ αυτό και οι τρέχουσες πιέσεις για περισσότερο προστατευτισμό και λιγότερο «ελεύθερο εμπόριο» ή τουλάχιστον περισσότερη προσοχή στα προβλήματα που προκαλούνται από το ελεύθερο εμπόριο ή τη νομισματική ένωση για πολλούς ανθρώπους. Δεν ξέρουμε τι θα προκύψει απ’ αυτό. Ίσως το αποτέλεσμα να είναι αυτό που μερικοί θα αποκαλούσαν «υπεύθυνο εθνικισμό», Θα δούμε. Νομίζω ότι μετά την αποτυχία της υπερεθνικής διακυβέρνησης που πειθαρχεί στις παγκόσμιες αγορές, είναι καιρός να δοκιμαστούν περισσότερες αποκεντρωμένες μέθοδοι, με μεγαλύτερη αυτονομία των εθνικών δημοκρατιών, για να ανταποκρίνονται περισσότερο στις ανάγκες των πολιτών τους.
Μέσα στο σημερινό σκηνικό των πολλαπλών εντάσεων και αβεβαιοτήτων, πώς βλέπετε το μέλλον της Ευρώπης; Θεωρείτε ότι το θέμα «ενωμένη Ευρώπη» παραμένει ακόμα ανοιχτό, ή πιστεύετε ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια νέα φάση, κατά την οποία θα επικρατήσουν «ρεαλιστικότερες επιλογές» απέναντι στην ουτοπία της πραγματικής σύγκλισης;Δεν έγινε ποτέ σαφές το τι θα ήταν η ενωμένη Ευρώπη. Ένα υπερεθνικό υπερκράτος που θα κυβερνά τις χώρες και τους λαούς από το Χάμερφεστ της Νορβηγίας μέχρι τη Σικελία και την Μολδαβία; Ποιος θα ήταν ο ρόλος των υπαρχόντων εθνικών κρατών μέσα στην μελλοντική ευρωπαϊκή δομή; Θα έπρεπε να εξαφανιστούν; Η εποικοδομητική σκέψη για την Ευρώπη πρέπει να μάθει να λαμβάνει υπόψη το γεγονός ότι συνέπεια των εξελίξεων του 1990 είναι ότι η Ευρώπη μπορεί τελικά να περιλαμβάνει περισσότερες από 30 χώρες, με πολύ διαφορετικές οικονομίες και πολιτικές κουλτούρες. Η πραγματική σύγκλιση ήταν πάντα ένας μύθος μέσα σε μια ενοποιημένη καπιταλιστική οικονομία της αγοράς. Σήμερα η τάση δεν είναι αυτή, αλλά κατευθύνεται προς τις περιφερειακές ανισότητες και τη συγκέντρωση. Για να αντιμετωπιστεί αυτή η τάση, αν γίνεται αυτό καθόλου, απαιτείται ισχυρό κεντρικό κράτος, ικανό για αποτελεσματική αναδιανομή. Δεν είναι κατανοητό πώς μια τέτοια συγκέντρωση μπορεί ποτέ να επιτευχθεί μέσα σε μια ευρωπαϊκή κρατική δομή. Τα κράτη-μέλη ως περιοχές μιας ενωμένης Ευρώπης πρέπει να διατηρούν μια ουσιαστική αυτονομία, να αναπτύσσουν και να διαχειρίζονται το δικό τους μονοπάτι προς τον οικονομικό και κοινωνικό εκσυγχρονισμό, ώστε να μη διαφέρει πολύ στην πράξη από την εθνική κυριαρχία. Διαφορετικά, βλέπω μια ισχυρή πιθανότητα να αναδυθεί μια αυτοκρατορική δομή στην Ευρώπη: ένα ισχυρό κέντρο (πολιτικό και οικονομικό) που θα κυβερνά de facto μια φτωχοποιημένη περιφέρεια, η οποία θα συμπεριλαμβάνεται στη δομή για γεωστρατηγικούς λόγους. Εκεί, οι περιφερειακές ελίτ θα παραμένουν στην εξουσία ως αντάλλαγμα για την συνεργασία τους.
Τα όρια της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίαςΤελειώνοντας, θα ήθελα να σας ρωτήσω σχετικά με τις πολιτικές εξελίξεις στην Γερμανία. Μετά την αρχική άνοδο των ποσοστών του, οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι το ποσοστό του Μάρτιν Σούλτς συνεχώς υποχωρεί. Ποια είναι η ερμηνεία σας; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτή η δημοσκοπική εικόνα αποτυπώνει ουσιαστικά και τα όρια της πολιτικής που μπορεί να ασκήσει σήμερα η σοσιαλδημοκρατία στην Ευρώπη;Ο Μάρτιν Σουλτς και το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα δεν έχουν πει ποτέ ποιο είναι το πρόγραμμά τους για ένα σοβαρό λόγο: γιατί δεν έχουν κανένα πρόγραμμα. Ουσιαστικά σε όλα τα σημαντικά ζητήματα το ΣΚ συμφωνεί με την Μέρκελ, και στην πραγματικότητα έχει υποστηρίξει ενεργά τις πολιτικές της. Αυτό έχει οδηγήσει σε μια διάσπαση μεταξύ των οπαδών του: η παλιά εργατική τάξη, που τώρα τείνει να απέχει από τις εκλογές, εναντίον της νέας «κοσμοπολίτικης» μεσαίας τάξης, που αισθάνεται πολύ καλά εκπροσωπούμενη από την Μέρκελ, ειδικά από την πολιτική της για τους πρόσφυγες. Το Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα έχει καταφέρει να είναι και στις δύο πλευρές σε πολλά «πολιτιστικά» θέματα: π.χ. είναι υπέρ της συμβίωσης των γκέι και των λεσβιών, αλλά κατά του γάμου τους, είναι ταυτόχρονα και υπέρ των προσφύγων (χωρίς ανώτατο όριο) και κατά των προσφύγων (συμφωνία με τον Ερντογάν), κλπ. Προσθέστε σε αυτό ότι η Γερμανία, που είναι ο περιφερειακός πόλος ανάπτυξης της ευρωζώνης, μπορεί να αντέξει μια σχετικά γενναιόδωρη πολιτική, τη ζήλια της νότιας και νοτιοανατολικής Ευρώπης, εξαιτίας ενός ισορροπημένου προϋπολογισμού και ενός αληθινού δημοσιονομικού πλεονάσματος. Κανείς δεν θεωρεί ότι οι Χριστιανοδημοκράτες, που είναι μαζί με το ΣΚ στην κυβέρνηση, ακολουθεί ένα θατσερικό κρατικό πρόγραμμα ενάντια στην κοινωνική ευημερία. Αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό και γιατί το AfD (Εναλλακτική για την Γερμανία), που περιορίζεται σε εθνικιστικά θέματα, δεν μπορεί, σε αντίθεση με το Εθνικό Μέτωπο στη Γαλλία, να διευρύνει την απήχησή του παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως υπερασπιστή του κράτους πρόνοιας.