Της Αγγελικής Ζιάκα*Η δεύτερη Διεθνής Συνδιάσκεψη με θέμα το θρησκευτικό και πολιτισμικό πλουραλισμό και την ειρηνική συνύπαρξη στη Μέση Ανατολή, έλαβε χώρα στην Αθήνα στις 30 και 31 Οκτωβρίου του 2017, με πρωτοβουλία του ΥΠΕΞ και του ίδιου του υπουργού Εξωτερικών, Νίκου Κοτζιά, και με τη συνεργασία πλήθους θρησκευτικών φορέων και πολιτικών ηγεσιών, όπως τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και το Κέντρο για το Θρησκευτικό Πλουραλισμό στη Μέση Ανατολή (CPRM), με επικεφαλής τον συνάδελφο και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Σωτήρη Ρούσσο.
Οι συμμετέχοντες ήταν πολλοί και εκπροσωπούσαν σχεδόν το σύνολο των χωρών της Μέσης Ανατολής, αλλά και σημαντικούς ευρωπαϊκούς και διεθνείς οργανισμούς και πολιτικές αντιπροσωπείες, ειδικούς στα υπό συζήτηση θέματα. Έλαβαν, επίσης, μέρος θρησκευτικές προσωπικότητες πολλών Εκκλησιών αλλά και εκπρόσωποι των διαφόρων κλάδων του Ισλάμ και του Ιουδαϊσμού. Το συνέδριο χαιρέτησαν ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος, οι Πατριάρχες Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής, και Ιεροσολύμων, οι αρχιεπίσκοποι Κύπρου, και Τιράνων και πάσης Αλβανίας, ενώ ήταν παρόντες και πολλοί άλλοι αρχιερείς Ορθοδόξων Εκκλησιών καθώς και της Καθολικής Εκκλησίας και των Προτεσταντικών Εκκλησιών. Από την πλευρά του μουσουλμανικού κόσμου υπήρξαν εκπρόσωποι του σουννιτικού Ισλάμ, με κύριο εκφραστή το Μεγάλο Μουφτή του Ιδρύματος Αλ-Άζχαρ της Αιγύπτου, το οποίο θεωρείται από τις μουσουλμανικές χώρες αυθεντία σε θέματα νομοκανονικά, αλλά και εκπρόσωποι από όλες σχεδόν τις χώρες της Μέσης Ανατολής, καθώς και από το σιιτικό Ιράν. Υπήρξαν επίσης εκπρόσωποι από πολλές άλλες Εκκλησίες της Μέσης Ανατολής, όπως η Ασσυριακή, Αρμενική και των Μαρωνιτών του Λιβάνου, αλλά και του τάγματος των Μπεκτασί της Αλβανίας.
Χρήσιμα συμπεράσματαΤα σπουδαιότερα συμπεράσματα από τη συνδιάσκεψη ήταν, πρώτον, ότι η Ελλάδα, χάρη στις πρωτοβουλίες του ΥΠΕΞ, έχει προωθήσει τα τελευταία χρόνια ικανά τις διατλαντικές, αλλά και ευρωμεσογειακές συνεργασίες, δίδοντας έμφαση στο δίπολο Ισραήλ και αραβικές χώρες, με τρόπο που χαίρει αναγνώρισης διεθνώς από όλους τους εμπλεκομένους φορείς, και γεννά ελπίδες για συμμαχίες, οι οποίες θα προωθήσουν την πρόοδο και την ασφάλεια στην περιοχή.
Δεύτερον, ότι η συζήτηση ενός τόσο δύσκολου θέματος στην παρούσα χρονική συγκυρία, όπως αυτό της παρουσίας και της διαφύλαξης του θρησκευτικού πλουραλισμού, του διαλόγου και της πολιτιστικής κληρονομιάς στη Μέση Ανατολή, έγινε με πνεύμα καταλλαγής από όλες τις πλευρές, συμπεριλαμβανομένων και των τοποθετήσεων από τις αντιπροσωπείες της Παλαιστίνης, του Ισραήλ, της Σαουδικής Αραβίας και του Ιράν, χωρίς την παρουσία εθνικιστικών εξάρσεων ή φωνών θρησκοληψίας, με μόνη, ίσως, εξαίρεση τη συντηρητική τοποθέτηση του υπουργού Εξωτερικών της Ουγγαρίας.
Τρίτον, ότι από την παρούσα συνδιάσκεψη αναδείχθηκε με τρόπο ουσιαστικό η περιπλοκότητα της κατάστασης στη Μέση Ανατολή, η οποία έχει απολέσει σε μεγάλο βαθμό τόσο το θρησκευτικό πλουραλισμό της όσο και την ομοιογένειά της, λόγω των πολλών δυσμενών συνθηκών και αντιπαλοτήτων. Άλλα και στον χώρο του Ισλάμ, όπου κανείς θα περίμενε σταθερότητα, παρατηρούνται διαφοροποιήσεις στις πολιτικές και θρησκευτικές του εκφράσεις και διεκδικήσεις, διαφοροποιήσεις οι οποίες απηχούν τους ανταγωνισμούς στην περιοχή, τις εθνικές, αλλά και παγκοσμιοποιημένες χρήσεις της θρησκείας από πολιτικούς και θρησκευτικούς ιθύνοντες, αλλά και τη λαίλαπα του επονομαζόμενου «ισλαμικού κράτους», η δράση του οποίου πλήττει τους πληθυσμούς της Μέσης Ανατολής και γεννά ζητήματα που άπτονται του ρόλου της θρησκείας, και της εκπαιδευτικής και πολιτικής της χρήσης εντός των πλειοψηφικώς μουσουλμανικών κρατών.
Απώλεια θρησκευτικού πλουραλισμούΠαράλληλα, έγινε με σαφήνεια αντιληπτό ότι οι εστίες του θρησκευτικού πλουραλισμού που υπήρχαν για αιώνες στην ευρύτερη περιοχή της παλαιάς Μεσοποταμίας, έχουν χάσει με τον πιο βίαιο τρόπο την παρουσία, τον πλούτο και τη μαρτυρία τους. Το Ιράκ και η Συρία, πρωτίστως, μεταβλήθηκαν σε εχθρικά περιβάλλοντα για όλους τους πολίτες τους, τόσο μουσουλμάνους, όσο και χριστιανούς, ιουδαίους, Γιαζίντι, κλπ, ενώ χώρες όπως η Ιορδανία, προσπαθούν άνισα, σε σχέση με άλλα κράτη της περιοχής, να κρατήσουν το ψυχικό και υλικό βάρος των εκπατρισμένων. Διαφάνηκε, επίσης, πως ο «θρησκευτικός πλουραλισμός» με την παρουσία χριστιανών, αλλά και ινδών, βουδιστών και άλλων θρησκευτικών και μη ομάδων, μετατοπίζεται σταθερά τις τελευταίες δεκαετίες στον νοτιοανατολικό χώρο της Αραβικής Χερσονήσου, για λόγους κυρίως οικονομικούς και αναπτυξιακούς. Έτσι, η οικονομική ευημερία δίνει σταδιακά χώρο και στον θρησκευτικό πλουραλισμό μέσα σε ένα νέο πλαίσιο συνύπαρξης, το οποίο στερείται βέβαια της πλήρους γνώσης και εμπειρίας της ιστορικής παρουσίας των χριστιανικών και ιουδαϊκών κοινοτήτων στη Μέση Ανατολή, αλλά προσφέρει γόνιμο έδαφος για ανάπτυξη.
Προσωπικά στις αποσκευές μου κρατώ τις λίγες, αλλά ουσιαστικές παρεμβάσεις αδέσμευτων πολιτικώς και θρησκευτικώς νέων κυρίως ανθρώπων της συνδιάσκεψης, οι οποίοι μπορούν να κάνουν υπερήφανα τόσο τα κράτη τους όσο και τις κοινωνίες τους με τον ελεύθερο πολιτικά και θρησκευτικά λόγο τους, λόγο ο οποίος τάσσεται υπέρ της υπεράσπισης όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, χωρίς θρησκευτικές ή άλλες διακρίσεις, και αναζητά επίμονα και επιτακτικά την πολιτειακή και νομική τους εφαρμογή και προστασία.
* Η Αγγελική Ζιάκα διδάσκει Θρησκειολογία και Διαθρησκειακό Διάλογο στο Α.Π.Θ.