Της Μαρίας Καραμεσίνη*Την ερχόμενη Παρασκευή, στην ειδική Διάσκεψη Κορυφής για την Κοινωνική Ευρώπη που θα πραγματοποιηθεί στο Γκέτεμποργκ, με κοινή διακήρυξη του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής θα υιοθετηθεί επίσημα ο Ευρωπαϊκός Πυλώνας Κοινωνικών Δικαιωμάτων ως πυξίδα για την πολιτική των θεσμικών οργάνων και των κρατών-μελών της ΕΕ στο πεδίο της εργασίας και της κοινωνικής προστασίας.
Ο Πυλώνας υπήρξε κεντρική πρωτοβουλία του κ. Γιούνκερ, που ξεκίνησε το 2016, με στόχο να επαναφέρει στο προσκήνιο τη συζήτηση για την κοινωνική συνοχή και την κοινωνική διάσταση της ΕΕ, μπροστά στις αποσταθεροποιητικές και διαλυτικές τάσεις που δημιούργησε κατά τη διάρκεια της κρίσης η απόκλιση μεταξύ των κρατών μελών της ευρωζώνης ως προς τους κοινωνικούς δείκτες (ανεργία, ποιότητα εργασίας, φτώχεια κλπ.) και η ταύτιση του σχεδίου ευρωπαϊκής ενοποίησης με τη συνεχή διάβρωση των κοινωνικών κατακτήσεων από μεγάλες μερίδες του πληθυσμού στα κράτη μέλη. Αν και η πρωτοβουλία είναι αναμφίβολα θετική, η κινητικότητα περί τον Πυλώνα προσκρούει εκ των πραγμάτων στις αντιφάσεις και τα όρια της ευρωπαϊκής κοινωνικής πολιτικής εντός της θεσμικής αρχιτεκτονικής της ΕΕ και υπό τον παρόντα πολιτικό συσχετισμό δύναμης.
Είκοσι αρχές παρέμβασης και τρεις στόχοιΠέραν της διακήρυξης, το αναλυτικό κείμενο του Πυλώνα, που αποτελεί Σύσταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προς τα κράτη-μέλη, συγκεντρώνει και αρθρώνει τα κοινωνικά δικαιώματα που απορρέουν από τη νομοθεσία της ΕΕ και τις πρωτοβουλίες που αυτή έχει αναπτύξει τα τελευταία χρόνια γύρω από είκοσι αρχές παρέμβασης και τρεις στόχους, που αντιστοιχούν στα πεδία της πολιτικής απασχόλησης (ίσες ευκαιρίες και πρόσβαση στην αγορά εργασίας), των εργασιακών σχέσεων (δίκαιες συνθήκες εργασίας) και της κοινωνικής πολιτικής (κατάλληλη και βιώσιμη κοινωνική προστασία). Πέραν του κοινοτικού κεκτημένου, η σύσταση περιλαμβάνει και νέα στοιχεία σε επί μέρους τομείς, νέα δικαιώματα, που όμως δεν είναι νομικά δεσμευτικά και αρχές που δεν είναι άμεσα εκτελεστές, εφόσον απαιτούν πολιτικές πρωτοβουλίες από τα αρμόδια όργανα και θεσμούς σε ενωσιακό και εθνικό επίπεδο.
Τοποθετούμενη στο τελευταίο Συμβούλιο υπουργών Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων στο Λουξεμβούργο, η υπουργός Εργασίας κ. Αχτσιόγλου χαιρέτισε την πρωτοβουλία ως σημαντική και θετική, ύστερα από μία εικοσαετία αποδόμησης του κοινωνικού κράτους και απορρύθμισης των εργασιακών σχέσεων. Δήλωσε ότι επιδίωξη της ελληνικής κυβέρνησης ήταν η νομική δεσμευτικότητα του Πυλώνα και τόνισε τη σημασία της υλοποίησης των δικαιωμάτων και αρχών του σε εθνικό και ενωσιακό επίπεδο το επόμενο διάστημα, με νομικές και θεσμικές παρεμβάσεις.
Ενιαίο πλαίσιο αναφοράςΕίναι σημαντικό από αυτήν την άποψη να γίνει κατανοητό ότι τα κοινωνικά δικαιώματα και οι αρχές του Πυλώνα αποτελούν κατά βάση ένα ενιαίο πλαίσιο αναφοράς, στο οποίο μπορούν στο εξής να εντάσσονται όλες οι πολιτικές πρωτοβουλίες της ΕΕ στο πεδίο της απασχόλησης, των εργασιακών σχέσεων και της κοινωνικής πολιτικής. Ήδη, μαζί με την ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τον Πυλώνα, εξαγγέλθηκαν τον περασμένο Απρίλιο τέσσερις συνοδευτικές πρωτοβουλίες για την ενίσχυση της αξιοπιστίας του στην εκκίνηση. Από αυτές οι σημαντικότερες είναι η πρόταση Οδηγίας για τη συμφιλίωση εργασίας και προσωπικής ζωής γονέων και φροντιστών και η διαβούλευση με τους κοινωνικούς εταίρους για τη θέσπιση κανόνων που κατοχυρώνουν το δικαίωμα πρόσβασης στην κοινωνική ασφάλιση των εργαζόμενων με τις νέες μορφές άτυπης εργασίας.
Ωστόσο, όλες οι παραπάνω πρωτοβουλίες θα μπορούσαν να είχαν παρθεί και χωρίς τον Πυλώνα, διευρύνοντας στην πράξη το φάσμα των κοινωνικών δικαιωμάτων στο κοινοτικό επίπεδο. Κατά συνέπεια γεννάται το ερώτημα εάν η υιοθέτηση του Πυλώνα, και τα νέα στοιχεία που εμπεριέχει ως προς το κοινοτικό κεκτημένο, θα επιδράσουν αυξητικά στις πολιτικές πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στα σχετικά πεδία πολιτικής τα επόμενα χρόνια, σε σύγκριση με τα προηγούμενα. Μία άμεση απάντηση στο παραπάνω ερώτημα είναι ότι, εντός της παρούσας θεσμικής αρχιτεκτονικής της ΕΕ και της ευρωζώνης, ο κοινωνικός και πολιτικός συσχετισμός δύναμης σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο είναι που θα κρίνει τις εξελίξεις και όχι η ύπαρξη του Πυλώνα. Θα εκτιμήσουμε, λοιπόν, στη συνέχεια τη σημασία του τελευταίου από το εάν και πόσο αυτός επιδρά στον παραπάνω συσχετισμό.
Θετική επίδραση στο συσχετισμό δύναμηςΗ πρωτοβουλία και η διαδικασία διαμόρφωσης του Ευρωπαϊκού Πυλώνα Κοινωνικών Δικαιωμάτων έφεραν, για πρώτη φορά μετά την έναρξη της κρίσης, στο προσκήνιο της πολιτικής ατζέντας της ΕΕ το ζήτημα της αποκατάστασης των κοινωνικών συνεπειών της κρίσης, της αποτροπής του κοινωνικού ντάμπινγκ και της προς τα πάνω κοινωνικής σύγκλισης των κρατών-μελών της ΕΕ, καθώς και της πραγματικής σύγκλισης των χωρών της ευρωζώνης. Αυτό δεν μπορεί παρά να είναι θετικό για τις προοδευτικές δυνάμεις σε όλη την Ευρώπη, σε συνδυασμό με τα νέα στοιχεία του πυλώνα, που αφήνουν περιθώρια κοινωνικής και πολιτικής κινητοποίησης για την επέκταση του κοινοτικού κεκτημένου ως προς τα κοινωνικά δικαιώματα. Επιπλέον, το πακέτο της πρωτοβουλίας του Πυλώνα περιλαμβάνει και την εισαγωγή κοινωνικών δεικτών για την παρακολούθηση της επίδοσης των κρατών μελών της ευρωζώνης στο πλαίσιο της διαδικασίας συντονισμού των οικονομικών τους πολιτικών (Ευρωπαϊκό Εξάμηνο). Αυτή η εξέλιξη μπορεί να αποτελέσει εφαλτήριο για τη διεκδίκηση εισαγωγής κοινωνικών στόχων δίπλα στους οικονομικούς, που μονοπωλούν μέχρι σήμερα τη διαδικασία, και άρα μπορεί να προσμετρηθεί στις ευκαιρίες που ανοίγει η υιοθέτηση του Πυλώνα.
Τα όρια του ΠυλώναΑπό την άλλη πλευρά, ο Πυλώνας κινείται εντός των ορίων που απορρέουν από τη θεσμική αρχιτεκτονική της ΕΕ και την υπαγωγή της κοινωνικής πολιτικής στις προτεραιότητες της οικονομικής πολιτικής και δη της δημοσιονομικής πειθαρχίας. Έτσι, στο κείμενο της Σύστασης αναφέρεται ρητά ότι «ο πυλώνας θα πρέπει να εφαρμόζεται σύμφωνα με τους διαθέσιμους πόρους και εντός των ορίων της χρηστής οικονομικής διαχείρισης και των υποχρεώσεων των Συνθηκών που διέπουν τα δημόσια οικονομικά».
Επιπρόσθετα, η έμπρακτη εφαρμογή του Πυλώνα επαφίεται στις εθνικές πολιτικές απασχόλησης και κοινωνικές πολιτικές, που περιλαμβάνουν τις τελευταίες δεκαετίες διαρκή περιορισμό κοινωνικών δικαιωμάτων, με πρωτοβουλία των κυβερνήσεων και αντανακλώντας τα συμφέροντα του κεφαλαίου και των οικονομικών ελίτ. Στις χώρες της ΕΕ που μπήκαν μέσα στην κρίση σε Πρόγραμμα Οικονομικής Προσαρμογής, η εθνική τους πολιτική απασχόλησης και εργασιακών σχέσεων και η κοινωνική τους πολιτική υπαγορεύτηκαν από την τρόικα και τους θεσμούς στην κατεύθυνση της περιστολής κοινωνικών δικαιωμάτων και τέθηκαν υπό την εποπτεία τους. Αλλά και σε χώρες όπως η Ισπανία, η Ιταλία και, πρόσφατα, η Γαλλία, που δεν μπήκαν σε μνημόνια, οι κυβερνήσεις τους εφάρμοσαν με δική τους πρωτοβουλία νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις της αγοράς εργασίας που διαβρώνουν το πλαίσιο προστασίας των εργαζομένων από απολύσεις, εξασθενούν τη δύναμη των συνδικάτων και ωθούν προς την αποκέντρωση των συλλογικών διαπραγματεύσεων σε επίπεδο επιχείρησης.
Το πραγματικό σχέδιο του νεοφιλελευθερισμούΤέλος, η εφαρμογή του Πυλώνα επαφίεται και στις ευρωπαϊκές πολιτικές που συστηματικά υπαγορεύουν την αλλαγή του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου, επικουρώντας ή πιέζοντας -ανάλογα- τις εθνικές κυβερνήσεις. Για παράδειγμα, στο πλαίσιο της μακροοικονομικής εποπτείας των κρατών μελών της Ευρωζώνης, το μοναδιαίο κόστος εργασίας αποτελεί το βασικό δείκτη ανταγωνιστικότητας κόστους, ενώ οι μισθοί θεωρούνται η βασική μεταβλητή προσαρμογής. Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Απασχόλησης εμμέσως υποδεικνύει τις συλλογικές διαπραγματεύσεις σε εθνικό και κλαδικό επίπεδο ως υπεύθυνες για την έλλειψη προσαρμοστικότητας των μισθών στις τοπικές συνθήκες και στην οικονομική κατάσταση των επιχειρήσεων. Η ίδια Στρατηγική θεωρεί ότι η προστατευτική νομοθεσία για τις απολύσεις μπορεί να είναι υπεύθυνη για την ανεργία και ρητά συστήνει ότι το εργατικό δίκαιο και οι θεσμοί των αγορών εργασίας θα πρέπει να παρέχουν στις επιχειρήσεις ευνοϊκό πλαίσιο για προσλήψεις.
Από αυτήν την οπτική γωνία, φαίνεται ότι πραγματικό σχέδιο του νεοφιλελευθερισμού στο πεδίο των εργασιακών δικαιωμάτων προχωρά απρόσκοπτα, σαρώνοντας την ευρωπαϊκή ήπειρο, με κύριους άξονες την αποκέντρωση των συλλογικών διαπραγματεύσεων και την ευκολία απολύσεων των μόνιμων μισθωτών, ενώ πρωτοβουλίες σαν αυτήν του Ευρωπαϊκού Πυλώνα Κοινωνικών Δικαιωμάτων αποτυπώνουν την πρόθεση άμβλυνσης των παραπάνω τάσεων από τμήματα των ευρωπαϊκών ελίτ που βλέπουν ότι, με απούσα την κοινωνική της διάσταση, η ΕΕ και η ευρωζώνη απειλούνται με πλήρη απονομιμοποίηση και διάλυση. Μένει να φανεί πόσο ευρέα είναι τα τμήματα αυτά, για τα οποία ο Πυλώνας δεν αποτελεί απλώς ρητορεία και «συμβολική σκηνοθεσία», αλλά ευκαιρία για πρωτοβουλίες με σκοπό την αποτροπή του κοινωνικού ντάμπινγκ και της διάλυσης της κοινωνικής συνοχής της ΕΕ.
Ρωγμή στο στρατόπεδο των κυρίαρχων δυνάμεωνΜε τα σύννεφα στον ορίζοντα να πυκνώνουν μετά τις γερμανικές εκλογές και τη βαθμιαία ενίσχυση των συντηρητικών, φιλελεύθερων, δεξιών λαϊκιστικών και ακροδεξιών δυνάμεων σε όλη την Ευρώπη, ο Ευρωπαϊκός Πυλώνας Κοινωνικών Δικαιωμάτων –αν και δημιούργημα του Γιούνκερ και των ευρωπαϊκών ελίτ που τον στηρίζουν– μοιάζει να ζητά υπεράσπιση από όλες τις προοδευτικές πολιτικές δυνάμεις, που βλέπουν ότι η νεοφιλελεύθερη επέλαση προκαλεί κοινωνική οπισθοδρόμηση τεράστιας κλίμακας με ανυπολόγιστες προεκτάσεις και πιστεύουν ότι η Ευρώπη των κοινωνικών δικαιωμάτων και των λαών αποτελεί λύση. Υπεράσπιση ως ρωγμή στο στρατόπεδο των κυρίαρχων δυνάμεων, την οποία πρέπει να διευρύνουμε και να εντάξουμε στο δικό μας στρατηγικό σχέδιο, μιας αριστεράς ευρωπαϊκής και ταυτόχρονα κριτικής προς το ηγεμονικό σχέδιο νεοφιλελεύθερης και αντιδημοκρατικής ενοποίησης της Ευρώπης.
(το κείμενο αποτελεί τμήμα της εισήγησης της Μ. Καραμεσίνη στο Ευρωπαϊκό Φόρουμ της Μασσαλίας, 10-11 Νοεμβρίου 2017). * Καθ. Οικονομικών της Εργασίας και της Κοινωνικής Πολιτικής, Πάντειο Πανεπιστήμιο.