«Η Ελλάδα μέχρι τώρα αποτέλεσε μόνο ένα πεδίο έρευνας και όχι παραγωγός γνώσης. Μέσα σε αυτή την παγκόσμια ιεραρχία γνώσης και δύναμης, ήρθε η ώρα να ξανασκεφτούμε τη θέση μας, με αφορμή το προσφυγικό ζήτημα και την αποφυγή κατασκευής στερεοτύπων», περιέγραψε η Κατερίνα Ροζάκου, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ, την προοπτική που ανοίγεται για τις εθνογραφικές έρευνες με τη δημιουργία του Παρατηρητηρίου Προσφυγικής και Μεταναστευτικής Κρίσης στο Αιγαίο, που παρουσιάστηκε την Τρίτη 28 Νοεμβρίου στη Λέσβο, από το Πανεπιστήμιο του Αιγαίου.
Μετά και τις μεγάλες προσφυγικές ροές του 2015, η Λέσβος, και εν γένει τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, αποτέλεσαν το δημοφιλέστερο προορισμό για πλήθος ερευνητών από όλον τον κόσμο. Παρόλ’ αυτά, η δυσκολία πρόσβασης σε ορισμένους χώρους και η σε βάθος έρευνα, η παραπληροφόρηση, η συνεχής μεταβλητότητα του φαινομένου και άλλα εμπόδια που παρουσιάζονται συχνά, μετατρέπουν το προσφυγικό – μεταναστευτικό ζήτημα σε μία γνωστική, πολιτική και μεθοδολογική πρόκληση για τον ακαδημαϊκό χώρο.
Ζητήματα προς διερεύνησηΣτόχος του Παρατηρητηρίου είναι ακριβώς η απάντηση σε αυτή την πρόκληση της σωστής καταγραφής και επεξεργασίας των δεδομένων, όπως και σε αυτές που δημιουργούνται για τους άλλους δρώντες. Στην πρόκληση για τις κρατικές και διεθνείς αρχές, που βρέθηκαν απροετοίμαστες το 2015, για τις ΜΚΟ να ανταποκριθούν σε μια κρίση που εκδηλώνεται για πρώτη φορά σε ευρωπαϊκό έδαφος, για τις τοπικές κοινωνίες, την οικονομία με αρνητικά, αλλά και θετικά στοιχεία, αφού δημιουργήθηκαν και αναπτερώθηκαν διάφορα επαγγέλματα, όπως και στην ηθική πρόκληση, όπως εξήγησε ο Ευθύμιος Παπαταξιάρχης, καθηγητής στο τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου και επιστημονικός υπεύθυνος του Παρατηρητηρίου.
«Τίποτα δεν είναι αυταπόδεικτο, ακόμα και η χρήση του όρου “προσφυγική κρίση” που χρησιμοποιούμε… Το προσφυγικό είναι ένας περίπλοκος ιδεολογικός τόπος παραγωγής εννοιών και πρακτικών. Στην οπτική της ασφάλειας, για παράδειγμα, προστίθεται η διάσταση της ανθρωπιστικής διαχείρισης. Αυτό δεν είναι ένα αυταπόδεικτο γεγονός, ούτε ιστορικά καθιερωμένο, αλλά παράχθηκε μέσα σε αυτό το πλαίσιο προκλήσεων που βιώνουμε από το 2015», τόνισε ο καθηγητής για σημεία του προσφυγικού που παίρνουμε πολύ συχνά ως δεδομένα, ενώ παραμένουν ζητήματα προς διερεύνηση στο γιατί και πώς καθιερώνονται. Ακόμα και οι ίδιες οι έννοιες του «παράτυπου μετανάστη» και του «πρόσφυγα», άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αποτελούν κατασκευές της «βιομηχανίας παρανομίας» (έννοια του ανθρωπολόγου Ρούμπεν Άντερσεν), δηλαδή των γραφειοκρατικών διαδικασιών ασύλου, διάσωσης, hotspots κτλ, όπως υπενθύμισε η Κατερίνα Ροζάκου.
Πλατφόρμα καταγραφής και επικοινωνίαςΠροκειμένου, λοιπόν, να υπάρξει το κατάλληλο υλικό για την απάντηση σε αυτή τη γνωστική και πολιτική πρόκληση, όπως ήταν και ο τίτλος της εκδήλωσης, το Παρατηρητήριο έχει δημιουργήσει ένα ειδικό αποθετήριο και ιστοσελίδα, όπου διατίθενται ταξινομημένες οι πληροφορίες από πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές σχετικά με τον προσφυγικό – μεταναστευτικό πληθυσμό, τα κέντρα κράτησης και φιλοξενίας, τις κρατικές αρχές και τις ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται. «Συλλέγουμε οποιοδήποτε σχετικό υλικό από τα ΜΜΕ, τις ΜΚΟ, αναφορές, επίσημα έγγραφα, ακαδημαϊκά άρθρα και δημοσιευμένες έρευνες για το ζήτημα, χωρίς φίλτρο επιλογής, ώστε να είναι ελεύθερος ο κάθε ερευνητής για το ποια δεδομένα θα χρησιμοποιήσει», περιέγραψε ο Παυσανίας Καραθανάσης, διδάκτορας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, που παρουσίασε μαζί με τον Κωνσταντίνο Διαμαντή, συνεργάτη του Παρατηρητηρίου, το νέο εργαλείο και το πώς χρησιμοποιείται (https://refugeeobservatory.aegean.gr/el).
Πέραν της καταγραφής όλων των δεδομένων για το προσφυγικό ζήτημα, στόχος του Παρατηρητηρίου είναι να αποτελέσει και ένα κόμβο επικοινωνίας μεταξύ των δρώντων, αλλά και των προσφύγων - μεταναστών, με στόχο και την καλύτερη κατανόηση και διαχείριση του φαινομένου. Για αυτό το λόγο προσκλήθηκαν στην παρουσίαση να μιλήσουν και να καταθέσουν τις προτάσεις τους για βελτίωση του εργαλείου, μέσα από την εμπειρία τους, άνθρωποι από την Ύπατη Αρμοστεία, τους δήμους, την εκπαίδευση, ανθρωπιστικές οργανώσεις κτλ.
Αναζήτηση πρωτογενούς υλικούΜεταξύ άλλων, ο Κώστας Κοροζής, εκπαιδευτικός που δίδασκε στις προσφυγικές δομές του ΠΙΚΠΑ και της Μόριας στη Λέσβο, τόνισε την ανάγκη να δοθεί μέσω του Παρατηρητηρίου φωνή και στους ίδιους τους πρόσφυγες και τους μετανάστες, καθώς σπάνια έχουμε πρόσβαση σε πρωτογενείς μαρτυρίες τους. Αντίστοιχα, ιδιαίτερα χρήσιμο κρίνεται να φιλοξενηθούν στην ιστοσελίδα και μαρτυρίες από όλες τις τοπικές κοινωνίες που φιλοξενούν προσφυγικό πληθυσμό, σύμφωνα με την Τουλίνα Δέμελη από την Ύπατη Αρμοστεία, προκειμένου να υπάρξει και ανταλλαγή απόψεων και εμπειρίας πάνω στο ζήτημα φιλοξενίας και διαχείρισης. Ταυτόχρονα, από τη νομικό της Ύπατης Αρμοστείας, τονίσθηκε και η ανάγκη ιδιαίτερης προσοχής στη διασταύρωση και στη γνησιότητα των πηγών για οποιαδήποτε πληροφορία θα αναρτάται στο Παρατηρητήριο. Ο κίνδυνος της υποκειμενικότητας, ή και μη αυθεντικότητας, σημειώθηκε και από τον Μάριο Ανδριώτη από το δήμο Λέσβου, υπογραμμίζοντας πως θα ήταν προτιμότερο τα δεδομένα του Παρατηρητηρίου να εστιάσουν σε πρωτογενές υλικό αναφορών, επίσημων εγγράφων κτλ, παρά αρθρογραφίας.
Το ζήτημα αυτό απασχόλησε αρκετά τους ομιλητές, με την Νατάσα Στραχίνη, από την Επιτροπή Αλληλεγγύης στους Πρόσφυγες Χίου, να επισημαίνει πως επειδή η κατάσταση που εκτυλίσσεται τώρα στα νησιά θα αποτελέσει το ιστορικό αντικείμενο του μέλλοντος, είναι απαραίτητο το Παρατηρητήριο να έχει πληροφορίες και για το ευρύτερο θεσμικό και πολιτικό πλαίσιο που επηρεάζει και αποφασίζει για το προσφυγικό ζήτημα.
Προτάσεις για καλύτερη συνύπαρξηΠαράλληλα, οι ομιλητές εστίασαν την προσοχή τους και σε συγκεκριμένες πληροφορίες που κρίνεται ότι θα ήταν χρήσιμες για τη διαχείριση του προσφυγικού, όπως στο ζήτημα της εκπαίδευσης στα νησιά, που λόγω της προσωρινής παραμονής των παιδιών στις εκεί τάξεις, δεν είναι εύκολη η ανάπτυξη σχέσεων, αλλά και βελτίωσης του μαθήματος. Για αυτό το λόγο η Μαρία Θεοδοσίου, συντονίστρια εκπαίδευσης προσφύγων Σάμου, πρότεινε την καταγραφή κρίσεων και εμπειρίας των ίδιων των παιδιών από αυτά τα μαθήματα στο Παρατηρητήριο, όπως και συλλογή πληροφοριών για το εκπαιδευτικό τους μέλλον. H επικοινωνία με τους ίδιους τους πρόσφυγες αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά ζητήματα των προτάσεων που αναπτύχθηκαν. Τόσο ο Αριστείδης Καλάργαλης, περιφερειακός διευθυντής εκπαίδευσης Β. Αιγαίου, όσο και η Μελίνα Παπαγεωργίου, εκπαιδευτικός, μέλος της Κίνησης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα-Αλληλεγγύη στους Πρόσφυγες στη Σάμο, τόνισαν την ανάγκη του Παρατηρητηρίου να παρέχει πολιτισμικές πληροφορίες και στους δύο πληθυσμούς για την καλύτερη συνύπαρξη. Ενώ η εκπαιδευτικός πρότεινε και τη δημιουργία δύο ξεχωριστών θεμάτων στην ιστοσελίδα, ένα για τη αρμονική ένταξη και ένα άλλο για τα κρούσματα ξενοφοβίας. Αν και όσον αφορά αυτό το σκέλος, λειτουργεί ήδη Αντιρατσιστικό Παρατηρητήριο του Πανεπιστημίου Αιγαίου, που σύμφωνα με τον υπεύθυνό του καθηγητή Κοινωνιολογίας, Μιχάλη Ψημίτη, επιθυμούν ιδιαίτερα τη συνεργασία με το νέο επιστημονικό εργαλείο.
Προκειμένου, βέβαια, να επιτευχθεί όντως η επικοινωνία με τους πρόσφυγες και μετανάστες είναι αναγκαία η διάθεση των πληροφοριών και σε άλλες γλώσσες, όπως φαρσί, αραβικά κτλ, αλλά και η ύπαρξη ηχητικών πληροφοριών, καθώς πολλοί πρόσφυγες δεν γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση ούτε στη δική τους γλώσσα, όπως τόνισε ο διερμηνέας, Salim Nabi.
Τζ. Α.