“Αναφορά ή Ένας πίθηκος που έγινε άνθρωπος” του Φραντς Κάφκα από την ομάδα Roswitha
Η «Αναφορά σε μια Ακαδημία» γράφτηκε από τον Κάφκα το 1917, δύο περίπου χρόνια μετά την «Μεταμόρφωση», με την οποία έχει άμεση συνομιλία. Ένας πίθηκος που έχει αιχμαλωτιστεί από κυνηγούς και μεταφέρεται κακήν κακώς στην Ευρώπη μέσα στα αμπάρια ενός πλοίου, αρχίζει να αντιγράφει τη συμπεριφορά των ανθρώπων που βλέπει και να μετατρέπεται σε άνθρωπο, όχι από επιθυμία να τους μοιάσει, να γίνει ένας από αυτούς, αλλά γιατί είναι ο μόνος τρόπος που βρήκε για να βγει από το κλουβί του.
Το έργο εντάσσεται σε μια λογοτεχνική παράδοση σύμφωνα με την οποία τα όρια μεταξύ ζώου και ανθρώπου είναι εκατέρωθεν διαπερατά και η μεταμόρφωση χρησιμεύει ως κοινωνική μεταφορά. Η παράδοση ξεκινά από την αρχαιότητα (μύθοι μεταλλαγών όπως αυτός της Δάφνης, έργα όπως «Ο Χρυσός Γάιδαρος» του Απουλήιου κτλ) και φτάνει ως τα νεώτερα χρόνια (ένα ενδιαφέρον ελληνικό δείγμα είναι ο «Πίθηκος Ξουθ» του Συριανού Πιτσιπίου, έργο του 18ου αιώνα, ενώ κλάδος της ίδιας παράδοσης είναι τα έργα με παιδιά χαμένα σε ζούγκλες και δάση, όπως ο Ταρζάν). Στον 20ό αιώνα, τη σκυτάλη πήρε ο κινηματογράφος με ταινίες συνήθως βασισμένες σε βιβλία, των οποίων όμως υπερτερούν σε δημοτικότητα (π.χ. Το «Νησί του Δόκτορα Μονρώ» κτλ).
Η «Αναφορά» είναι σύντομο διήγημα διαποτισμένο από την καφκική ειρωνεία, με πολυεπίπεδες αναγνώσεις. Το κλουβί είναι ο βαθύς πυρήνας του. Ποιος είναι ο Κόκκινος Πέτρος -αυτό το όνομα δίνουν στον αιχμαλωτισμένο πίθηκο οι κυνηγοί του- και τι θέλει; Να βγει από το πραγματικό κλουβί, την υλική φυλακή, υποκρινόμενος τον άνθρωπο. Ουσιαστικά, όμως, και το ξέρει, για να βγει από μια φυλακή εισέρχεται σε μια άλλη: απεκδύεται τον πραγματικό εαυτό του, το ελεύθερο ζώο που υπήρξε, για να γίνει άνθρωπος, αυτό το ζώο που του στέρησε την ελευθερία και το οποίο με τη σειρά του κουβαλά τη φυλακή του, το δικό του κλουβί δούλος των παθών, των κερδών και της στρεβλής εικόνας δύναμης και ευτυχίας.
Βλέπεις το κλουβί σου;Ο κυρίαρχος της φύσης κυριαρχούμενος και υποταγμένος στην αλλοτριωμένη ανθρωπινότητα. Το καράβι που τον μεταφέρει είναι μια φυλακή για τους ανθρώπους, σύμβολο του κόσμου και των συνθηκών ζωής, των ψευδαισθήσεων και κυρίως των ατέλειωτων περιορισμών. Το ίδιο είναι και η μεγάλη πόλη στην οποία καταλήγουν και όπου ο ήρωάς μας δουλεύει ως θεώμενο αντικείμενο, σε ζωολογικό κήπο ή στο θέατρο. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που, ο ήρωας του διηγήματος, γίνεται ηθοποιός του βαριετέ, ένας αεικίνητος περφόρμερ, που μπορεί να παίζει ρόλους και να ανατρέπει καταστάσεις και βεβαιότητες ή απλώς να διασκεδάζει ανώδυνα το κοινό του.
Σε ένα πράγμα δυσκολεύεται να μιμηθεί τον άνθρωπο: τη χρήση αλκοόλ. Τα παυσίλυπα δεν του ταιριάζουν. Θέλει να έχει την αυτοκυριαρχία και τη νηφαλιότητά του. Ελέγχει το κλουβί του, αυτός ξέρει ότι είναι αιχμάλωτος, σε αντίθεση με τους ανθρώπους γύρω του. Που δεν βλέπουν το κλουβί τους. Που τελικά φοβούνται την ελευθερία τους και αντιπαραβάλλουν τον εαυτό τους με το κωμικό άλλο του ανθρωποποιημένου πιθήκου, νοιώθοντας ίσως καλά που δεν είναι αυτός, που είναι απέναντί του. Αλλά ποιος είναι απέναντι σε ποιον;
Όμως, στο δύσκολο αίτημα της ελευθερίας, ούτε ο Κόκκινος Πέτρος απαντά καταφατικά. Κάνει ό,τι μπορεί για να ενσωματωθεί στον κόσμο των ανθρώπων, να παίξει το ρόλο του και να επωφεληθεί από την επιτυχή μίμηση. Ο ήρωας του καφκικού κόσμου δεν είναι «ήρωας», κοιτάζει να επιβιώσει, χρησιμοποιώντας τα ταλέντα του. Ενσωματώνεται στον κόσμο των πολιτισμένων ανθρώπων. Αναδημιουργεί το κλουβί του. Δεν αλλάζει τίποτε, διεκδικεί απλώς για τον εαυτό του την ελεύθερη πορεία ως εκεί που φτάνει το σχοινί του ή το κλουβί του.
Ευρηματική και δυναμική ερμηνείαΗ Δανάη Σπηλιώτη, που δεν ασχολείται πρώτη φορά με την «Αναφορά», πράγμα που δείχνει ότι την προβληματίζει και την ιντριγκάρει, είδε αυτή τη διάσταση του διηγήματος και σκηνοθέτησε ευφυώς την παράσταση, θέτοντας το πολύ επίκαιρο ερώτημα: ελευθερία ή ενσωμάτωση; Ελευθερία ή διέξοδος από το ατομικό αδιέξοδο; Αλλάζουμε την πραγματικότητα ή μεταρρυθμίζουμε; Κριτικά στέκει στο ερώτημα, προφανώς υπερασπίζοντας την πλευρά που ισχυρίζεται ότι καμιά μεταρρύθμιση δεν φέρνει την αλλαγή, αλλά και γνωρίζοντας καλά πως οι ανατροπές δεν απαιτούν μιμητές ανθρώπων αλλά αποφασισμένους αγωνιστές. Όπως το λέει ο Κόκκινος Πέτρος: «Δεν ήθελα ελευθερία αλλά μια διέξοδο. Αν ήθελα ελευθερία, θα διάλεγα να πηδήξω στον ωκεανό με κίνδυνο να πνιγώ». Γι’ αυτό και η παράσταση λούζεται στην κόκκινη ειρωνεία των φωτισμών (Ν. Βασιλόπουλος).
Μεγάλο ατού της παράστασης η ευρηματική και δυναμική ερμηνεία του Θοδωρή Σκυφτούλη, που αξιοποιεί κάθε εκφραστικό μέσο και παίζει με μια πλούσια υποκριτική γκάμα από το γκροτέσκο μέχρι το αδιόρατα τραγικό, σχολιάζοντας το ρόλο και τις υποδηλώσεις του ανά πάσα στιγμή. Ιδιαίτερα επιτυχημένη η μετάβαση από το μονόλογο στο διάλογο με τους θεατές, όπου καταφέρνει να δημιουργήσει μετά από την πρώτη αμηχανία, ένταση και χρήσιμες α-πορίες.
Μαρώ Τριανταφύλλου
maro33@otenet.gr