Το κείμενο που ακολουθεί, έφτασε στα χέρια μου πριν επτά ακριβώς χρόνια με την παράκληση να δημοσιευτεί στην εφημερίδα της Αριστεράς στη Λέσβο, τον «Πολίτη». Δυστυχώς, η εφημερίδα έκλεισε και το κείμενο δεν πρόλαβε να δει το φως της δημοσιότητας. Η συμπλήρωση 70 χρόνων από τη μάχη του «Σεϊτάν Ντερέ» κοντά στο χωριό Πηγή, που ήταν η τελευταία μεγάλη και καθοριστική μάχη του Εμφυλίου στη Λέσβο, στις 21 Φλεβάρη 1948, στην οποία βρήκε τραγικό θάνατο ο Πάνος Παρασκευαϊδης (αλλά και ο Γιάννης Τζανής), είναι νομίζω μια καλή ευκαιρία τούτο το κείμενο του Φρίξου Πρωτογερέλλη να δει το φως της δημοσιότητας, έστω και με καθυστέρηση επτά χρόνων.
Επιμέλεια: Δημήτρης ΜάντζαρηςΤου Φρίξου Πρωτογερέλλη*Είναι πολύ γνωστός στην κοινωνία της Μυτιλήνης ο Θανάσης Παρασκευαΐδης, δικηγόρος, που χρημάτισε και πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου Μυτιλήνης, στα χρόνια που ήταν δήμαρχος ο Απόστολος Αποστόλου. Είναι επίσης πασίγνωστος ο Μίλτης Παρασκευαΐδης, που πέθανε κι αυτός πριν λίγα χρόνια, γιατί υπήρξε διανοούμενος, καθηγητής, ζωγράφος κλπ. Κι ακόμα γιατί κληροδότησε ένα σπίτι του στην Αθήνα στην Ομοσπονδία Λεσβιακών Σωματείων Αθήνας (ΟΛΣΑ), με την επιθυμία να αποτελέσει τη «μαγιά» για τη δημιουργία πνευματικού κέντρου των Λεσβίων της Αθήνας.
Υπήρξε, όμως, κι ένας τρίτος αδελφός, ο Πάνος Παρασκευαΐδης, σχεδόν ξεχασμένος, γιατί ελάχιστοι υπάρχουν σήμερα που τον έχουν γνωρίσει ή έχουν ακούσει γι’ αυτόν. Επειδή είμαι από αυτούς που τον γνώρισαν πολύ καλά, θέλω να γράψω γι’ αυτόν τον θαυμάσιο άνθρωπο και αγωνιστή, με την ευκαιρία, που τούτο το μήνα Φλεβάρη συμπληρώνονται 63 χρόνια από τον τραγικό θάνατό του.
Σαν πολίτες δεν είχαμε γνωριστεί στη Μυτιλήνη. Η γνωριμία μας έγινε στη ξενιτιά, στον πόλεμο και μάλιστα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, κάπου έξω από την Τρίπολη του Λιβάνου, μετά τη διάλυση της 2ης ελληνικής ταξιαρχίας τον Ιούλιο του 1943. Ήταν τα πρώτα «σύρματα», όπως τα έλεγαν οι μεσανατολίτες, γιατί αργότερα και κυρίως μετά τη διάλυση και της 1ης ελληνικής ταξιαρχίας (αυτής που πολέμησε στο Ελ Αλαμέιν), του Ναυτικού και άλλων τμημάτων του στρατού τον Απρίλη του 1944, ακολούθησαν πολλά παρόμοια «σύρματα», πολύ χειρότερα από τα πρώτα της Τρίπολης, διασπαρμένα σε διάφορα ερημικά σημεία της Βόρειας Αφρικής.
Από αυτή, λοιπόν, την αιχμάλωτη 2η ελληνική ταξιαρχία, περίπου δύο μήνες μετά, οι Άγγλοι διάλεξαν –δεν μάθαμε ποτέ με ποια κριτήρια– πεντακόσιους περίπου στρατιώτες και βαθμοφόρους, τους απελευθέρωσαν και έφτιαξαν το 8ο τάγμα φρουρών. Τους υπόλοιπους, περίπου χίλιους πεντακόσιους, τους διεσκόρπισαν σε διάφορα στρατόπεδα στη Βόρειο Αφρική.
Στο ιδιόμορφο αυτό τμήμα, ήταν ο Πάνος Παρασκευαϊδης και πενήντα περίπου ακόμα Λέσβιοι. Ένα πρωί, μας φόρτωσαν σε ένα άθλιο τραίνο και έπειτα από ένα εφιαλτικό πολυήμερο ταξίδι, φθάσαμε στο Τομπρούκ, όπου παραμείναμε για δεκαπέντε μέρες, σε συνθήκες «Μακρονήσου» (φαγητά κονσέρβες – ελάχιστο υφάλμυρο νερό – καψόνια κλπ.). Δεν ξέραμε που μας πάνε. Επιτέλους, επιβιβαστήκαμε σε πλοίο και έπειτα από ένα οκταήμερο ταξίδι, σε συνθήκες πολεμικής νηοπομπής, που για μας, όμως, έμοιαζε με κρουαζιέρα, φθάσαμε στη Τρίπολη της Λιβύης, στις 7 Οκτωβρίου 1943.
Ακούραστος, σεμνός και αθόρυβοςΚι εδώ ξεκινά η ιστορία του 8ου τάγματος, που κράτησε 21 μήνες ως τον επαναπατρισμό μας. Η ύπαρξη του 8ου τάγματος μέσα στο συνολικό αντιστασιακό κίνημα του στρατού της Μέσης Ανατολής θεωρήθηκε ιδιαίτερα σημαντική, γιατί έτυχε να έχει στις γραμμές του αξιόλογα πνευματικά στελέχη (επιστήμονες, γιατρούς, φιλόλογους, ποιητές, ζωγράφους, ηθοποιούς κλπ.). Ανάμεσά τους κι ο γνωστός αρχαιολόγος Μανόλης Ανδρόνικος. Με την επίδραση όλων αυτών και με την πλήρη οργάνωση όλων στην Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση (ΑΣΟ), έγινε δυνατόν να πραγματοποιηθεί μια υποδειγματική κολεκτιβιστική ζωή (χορωδία, θέατρο, ποδοσφαιρική και κολυμβητική ομάδα, μαθήματα κλπ.). Ο Πάνος Παρασκευαϊδης παντού πρώτος, ακούραστος, σεμνός κι αθόρυβος, αγαπητός απ’ όλους.
Το 8ο τάγμα με την άφιξή του στη Τρίπολη εντάχθηκε στην εκεί αγγλική Ταξιαρχία και εξοπλίστηκε με ένα μόνο όπλο και με καθήκον τη φύλαξη ενός τεράστιου στρατοπέδου αιχμαλώτων, Ιταλών και Αφρικανών. Είχε έλληνα διοικητή, αλλά και άγγλο «σύνδεσμο». Συνεχείς αιτήσεις μας να μεταφερθούμε σε πολεμικό μέτωπο, δεν είχαν απάντηση. Παραμείναμε μέχρι τέλους ένα εξόριστο «τάγμα φρουρών». Ένα χρόνο στην Τρίπολη κι εννέα περίπου μήνες στη Βεγγάζη, με αποστολή τη φύλαξη υπαίθριων αποθηκών βενζίνης.
Ήλθε κι η πολυπόθητη ώρα του επαναπατρισμού, τον Ιούνιο του 1945. Με κάλεσε ο τότε γραμματέας της Οργάνωσης Ικαριώτης Νίκος Παυλίδης και μου ανέθεσε τη μεταφορά των Λεσβίων στη πατρίδα και τη σύνδεση με τις εκεί Οργανώσεις. Απόρησα. Γιατί εγώ, απλό μέλος, και όχι ο Πάνος. Δεν είπα τίποτα, δίστασα. Δεν είχα συνηθίσει να σχολιάζω αποφάσεις...
Σε όλη την περιπετειώδη διαδρομή της επιστροφής μας (Βεγγάζη – Αλεξάνδρεια – Πειραιάς), σε αρματαγωγό, ο Πάνος στάθηκε δίπλα μου, πραγματικός φίλος και σύντροφος. Γνώριζε την Αθήνα κι εμείς τον ακολουθούσαμε, όπως τα παιδιά τη μάνα τους. Τα κατάφερε ακόμα να βρει επαφές με το κόμμα. Μας κάλεσαν σ’ ένα σπίτι κοντά στο στάδιο και μας είπαν μερικά καλά λόγια.
Στη Μυτιλήνη είχαμε ξεχωριστές δραστηριότητες. Εγώ στην ΕΠΟΝ, εκείνος στους «μεγάλους»... Αξέχαστη θα μου μείνει η τελευταία μας συνάντηση τον Αύγουστο ή το Σεπτέμβρη του 1947. Κλεισμένος σ’ ένα πατάρι ενός φούρνου στο Ακλειδιού, περίμενε το σήμα και τη σύνδεση για το βουνό... Ένα στρώμα στο πάτωμα και δίπλα του μια κούτα των 80 τσιγάρων.
«Πάνο, το αποφάσισες;». «Ε, ναι...». Πάντα μ’ εκείνο το ντροπαλό χαμόγελο. «Κι εγώ θα ρθω. Θ’ ανταμώσουμε επάνω...». Δεν έγινε, γιατί ένα μήνα μετά, τον Οκτώβρη του 1947 με συνέλαβαν.
Ο Πάνος Παρασκευαϊδης σκοτώθηκε το Σαββάτο 21 Φεβρουαρίου 1948 στη μάχη του «Σεϊτάν Ντερέ». Στην ίδια μάχη σκοτώθηκαν επίσης ο Γιάννης Παπαγιάννης από τη Θερμή και ο Γιάννης Τζανής από τα Βασιλικά, αξέχαστος κι αυτός φίλος «Οχταρίτης», οδηγός στο 8ο τάγμα. Μας έφερνε φαγητό όταν φρουρούσαμε τις βενζίνες, κάπου στην έρημο στη περιοχή της Βεγγάζης. Μια μέρα, έφτασε φωνάζοντας μέσα απ’ το φορτηγό: «Φρίξο, εχ’ς γράμμα απ’ τουν πατέρα σ’ τσ’ τ’ μάνα σ’ τσι ντ’ αδιλφή σ’». Ήταν η πρώτη κάρτα...
Σημείωση: Θεώρησα απαραίτητο να γράψω μερικά για το 8ο τάγμα, όσο μπορούσα πιο σύντομα, γιατί η θητεία σ’ αυτό και η επίδρασή του σε όσους το έζησαν, ήταν καθοριστική για τη μετέπειτα πορεία τους. Δεν θα ήταν υπερβολή να πω πως χωρίς το «σχολείο» του 8ου, ίσως ο Παρασκευαϊδης, ο Τζανής, σίγουρα ο γράφων, αλλά και πολλοί άλλοι θα ακολουθούσαμε άλλη «γραμμή ζωής».
*Ο Φρίξος Πρωτογερέλλης είναι Λέσβιος στη καταγωγή, αντιστασιακός και ζει στην Αθήνα.