Σκέψεις & ερωτήματα με αφορμή τη σύγχρονη συγκυρία
Tης Άννας Βουγιούκα*Με αφορμή τη συζήτηση για την πορνεία και την ποινικοποίηση της ζήτησης πορνικών υπηρεσιών που άνοιξε προσφάτως με πρωτοβουλία της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων, έχει σημασία να εμπλακούμε ενεργά στο δημόσιο διάλογο και να ξετυλίξουμε διαφορετικές όψεις και αθέατες πλευρές μιας εξαιρετικά κερδοφόρας και εκμεταλλευτικής αγοράς. Πρόκειται, άλλωστε, για ένα διάλογο που έχει επί μακρόν απασχολήσει τη φεμινιστική κριτική θεωρία και το φεμινιστικό κίνημα, άλλοτε προβληματίζοντας, άλλοτε πολώνοντας και διχάζοντας ή και θέτοντας συμμαχίες και συμπλεύσεις σε δοκιμασία.
Η σύγχρονη συγκυρία και οι εξελίξεις στην Ευρώπη και αλλού, καθιστούν την απόφαση για την ποινικοποίηση της ζήτησης για πορνικές υπηρεσίες επίκαιρη, με δεδομένο ότι εκτός από τις θεωρούμενες πρωτοπόρες σκανδιναβικές χώρες, και μια σειρά άλλες χώρες εξετάζουν την πιθανότητα να ψηφίσουν νόμους και να εφαρμόσουν συναφείς πολιτικές. Παράλληλα, οι δυναμικές κινητοποιήσεις των φεμινιστικών οργανώσεων και η φεμινιστική και κοινωνική έρευνα αναδεικνύουν νέες μορφές έμφυλης βίας και πορνείας που έρχονται στο προσκήνιο (hijab porn, survival sex, plastic dolls/Xdolls, κ.λπ.), όπως και το ρόλο του διαδικτύου στην επέκταση των πορνικών υπηρεσιών, στην ακόμα μεγαλύτερη προώθηση της πορνογραφίας (ενήλικης και παιδικής) και στην αναπαραγωγή μιας κουλτούρας ανοχής και αποδοχής της έμφυλης βίας.
Δύο διαφορετικές γραμμές σκέψειςΠαρά τις διαφοροποιήσεις των φεμινιστικών θεωρήσεων ως προς την εννοιολόγηση και πολιτική τοποθέτηση απέναντι στην πορνεία (prostitution) ή σεξουαλική εργασία (sex work), οι προσεγγίσεις, σε γενικές γραμμές εμπίπτουν σε δύο κυρίως «στρατόπεδα». Από τη μια υπάρχει η προσέγγιση των φεμινιστριών που αρνούνται να αποδεχτούν την πορνεία ως επάγγελμα και είναι υπέρμαχες της ποινικοποίησης της ζήτησης για πορνικές υπηρεσίες (abolitionists), υποστηρίζοντας ως εκ τούτου την ποινικοποίηση των πελατών και όχι των εκδιδόμενων. Η προσέγγιση αυτή έχει κυρίως προκύψει από τη φεμινιστική θεωρία περί κυριαρχίας, η οποία αντιλαμβάνεται την πορνεία με εκμεταλλευτικούς όρους, και έχει συμβάλλει στην κατανόηση των τρόπων με τους οποίους ο «σεξουαλικοποιημένος» εξαναγκασμός συνιστά βασική όψη της κοινωνίας που δεν γίνεται, ωστόσο, αντιληπτός λόγω του ηγεμονικού ελέγχου στις καθημερινές κοινωνικές επαφές και ανταλλαγές1.
Από την άλλη, υπάρχει η προσέγγιση που στηρίζεται στην υπεράσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και τάσσεται κατά της ποινικοποίησης της ζήτησης για πορνικές υπηρεσίες (non abolitionists). Η προσέγγιση αυτή, την οποία υποστηρίζουν και αρκετές διεθνείς οργανώσεις, όπως η Διεθνής Αμνηστία, υιοθετεί τη φιλελεύθερη αντίληψη περί ατομικής επιλογής, αντλεί από τη μεταδομιστική απόρριψη της ουσιοκρατικής αντίληψης για το φύλο και οραματίζεται ένα θεωρητικό μοντέλο για τα δικαιώματα των εργαζόμενων στο σεξ2. Επίσης, ενώ εξετάζει την κοινωνική διάσταση του εξαναγκασμού, θεωρεί πως δεν θα πρέπει να υπονομεύεται η εμπρόθετη δράση μιας γυναίκας προκειμένου να προστατευθεί από τη συστημική καταπίεση. Υποστηρίζει ότι πρόκειται για σεξουαλική εργασία και όχι για πορνεία και ως εκ τούτου οι εργαζόμενες δεν θα πρέπει να θεωρούνται εκδιδόμενες, αλλά εργάτριες του σεξ ή εργαζόμενες στη βιομηχανία του σεξ. Στηριζόμενη στην μεταδομιστική κατανόηση της πολυδιάστατης εμπειρίας των γυναικών ως κοινωνικής τάξης, επικεντρώνεται στο δεδομένο ότι οι γυναίκες του αναπτυσσόμενου κόσμου που αντιμετωπίζουν πολλαπλές μορφές καταπίεσης, λόγω της αποικιοκρατίας, του ρατσισμού και των αντιλήψεων περί «γηγενικότητας» (indigeneity), είναι πιθανό να αποφασίσουν να μεταναστεύσουν από τη χώρα τους με σκοπό να ενταχθούν στην βιομηχανία του σεξ.
Τόσο οι νομικές ρυθμίσεις όσο και οι πολιτικές που προκύπτουν με βάση αυτά τα δύο μοντέλα, οδηγούν σε συγκρούσεις και κοινωνική πόλωση. Οι ριζοσπάστριες φεμινίστριες συχνά «συμμαχούν» ή βρίσκονται στην ίδια πλευρά με θρησκευτικές και νεοσυντηρητικές οργανώσεις που επιδιώκουν την κατάργηση της πορνείας και τη διάσωση των εκδιδόμενων γυναικών, οι οποίες θεωρούνται θύματα βίας ή επιβιώσασες. Αφήνουν σχεδόν εντελώς κατά μέρος την έννοια της ατομικής βούλησης που έχει να κάνει με την επιλογή του συγκεκριμένου «επαγγέλματος». Από την άλλη, οι οργανώσεις (φεμινιστικές και ΛΟΑΤΚΙ) που επικεντρώνονται στα δικαιώματα, επιδιώκουν να υποστηρίξουν τις εργαζόμενες στο σεξ, τις οποίες θεωρούν ενεργά υποκείμενα με εμπρόθετη δράση, που μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους και τα εργασιακά τους δικαιώματα, χωρίς ωστόσο να αμφισβητούν τις ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που οδηγούν σε αυτή την επιλογή.
Ερωτήματα μια σύγχρονης κριτικής ανάλυσηςΑν η πορνεία δεν «είναι απλώς η εξειδικευμένη έκφραση της γενικευμένης εκπόρνευσης του εργάτη» (Μαρξ, 18443), ποια θα ήταν η φεμινιστική κριτική ανάλυση της πορνείας με σύγχρονους μαρξιστικούς όρους και όρους αγοράς; Κάποια από τα ερωτήματα στο πλαίσιο μιας τέτοιας προσέγγισης θα μπορούσαν να είναι τα εξής:
· Έχει ή όχι τις ρίζες της η πορνεία στην ανδρική εξουσία και κυριαρχία πάνω στις γυναίκες και στο σώμα τους και στον τρόπο που λειτουργεί το καπιταλιστικό σύστημα;
· Είναι ή όχι η πορνεία εκμεταλλευτική εργασία; Πώς εκφράζεται αυτό στις συνθήκες και στους όρους εργασίας;
· Έχει ή όχι σχέση η κοινωνική τάξη των εκδιδόμενων; Η φυλή, η εθνότητα, η εκπαίδευση, η οικογένεια, η χώρα καταγωγής, το μεταναστευτικό ή προσφυγικό τους status, κ.λπ.;
· Μπορούμε να μιλήσουμε για προλεταριοποίηση; Αν ναι πότε και πώς συντελείται;
· Μπορούμε να μιλήσουμε για εργαλειοποίηση ή αντικειμενοποίηση του σώματος, για παραγωγή κέρδους, για αξία χρήσης;
· Όταν μια ανθρώπινη ύπαρξη υποβιβάζεται σε εργαλείο για τη σεξουαλική εξυπηρέτηση κάποιου άλλου, έχουμε ή όχι παραβίαση αυτής της ανθρώπινης ύπαρξης;
· Μπορούμε να διαχωρίσουμε την οικειοθελή από την εξαναγκαστική πορνεία και το trafficking; Αν ναι, πώς;
· Είναι περισσότερες ή μία η πορνική αγορά; Τι περιλαμβάνει; Πώς αλληλεπιδρά με τις συνολικότερες κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις; Συμβάλλει στην εμπέδωση μιας αντίληψης για την κανονικοποίηση της εκπόρνευσης;
· Τι σημαίνει κοινωνική αποδοχή και αναγνώριση της πορνείας ως μέρος μιας αλυσίδας κέρδους στο υπάρχον σύστημα; Συσχετίζεται με άλλες αγορές και συστήματα παραγωγής;
Είναι αναγκαίο να εξετάσουμε με κριτική ματιά την εξατομικευμένη και προσανατολισμένη στην αγορά αντίληψη για τα ανθρώπινα δικαιώματα και να διερωτηθούμε μήπως προδιαγράφει μια ολοένα και πιο απολιτική προσέγγιση που απογυμνώνει όλα τα άλλα χαρακτηριστικά, τις ιδιότητες και της διαστάσεις της ανθρώπινης κατάστασης, ισοπεδώνοντας διαφοροποιήσεις, ταξικές και άλλες αντιθέσεις. Η ελεύθερη επιλογή από τι είναι ελεύθερη και μέχρι ποιου σημείου; Υπάρχουν διαφοροποιήσεις; Αν ναι, πώς καθορίζονται;
Οι έρευνες έχουν αποδείξει τη στενή σχέση μεταξύ πορνείας, εμπορίας γυναικών, διεθνικής σωματεμπορίας και οικονομικής ανάπτυξης. Η ταχεία εκβιομηχάνιση, οι αλλαγές στη δομή της οικογένειας και η μετανάστευση των γυναικών από αγροτικές σε αστικές περιοχές (π.χ. σε πρώην αποικιοκρατούμενες χώρες), οδηγούν σε αυξημένη εξάρτηση από τις «βιομηχανίες» πορνείας που γίνονται πηγή ξένου συναλλάγματος μέσω του σεξοτουρισμού ή και μέσο για την διοχέτευση του γυναικείου εργατικού δυναμικού εκτός του εργατικού δυναμικού. Μήπως εντέλει η πορνεία θα πρέπει να συγκαταλέγεται στο κόστος που καταβάλλουν κάποιες γυναίκες για την ανάπτυξη της χώρας τους;
*Κοινωνική επιστήμονας – ερευνήτρια και μέλος του Τμήματος Φεμινιστικής Πολιτικής/Φύλου ΣΥΡΙΖΑΣημειώσεις:
1. Ενδεικτικά: Kathleen Barry, Kate Millet, Susan Griffin, Susan Brownmiller, Catharine MacKinnon, Andrea Dworkin, κ.λπ.
2. Ενδεικτικά: Martha Nussbaum, Jo Doezema, Dina Francesca Haynes, Susanne Thorbek, Gail Pheterson, κ.λπ
3. Μαρξ Κ., (2012) Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα 1844. Μετάφραση Α. Λυκούργος, Αθήνα: Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο