Του Γιάννη Αλμπάνη*Με τον Άγγελο Ελεφάντη είχα μια πολύ μικρή γνωριμία. Οπότε δεν μπόρεσα να τον κρίνω ως άνθρωπο. Για τον πολιτικό Ελεφάντη θα προτιμήσω να μην πω πολλά. Ανήκω σε ένα πολιτικό χώρο τον οποίο ο ίδιος απέρριπτε ως «αριστερίστικο» και κινηματίστικο». Από την άλλη, η αντίθεση στον ευρωκομμουνισμό τον οποίο πρέσβευε ο Ελεφάντης, αποτέλεσε σημαντικό στοιχείο της πολιτικής διαπαιδαγώγησής μου. Ωστόσο, μου φαίνεται ότι αυτές οι αντιθέσεις μάλλον δεν έχουν πολύ νόημα πλέον, μετά το σημείο τομής του Ιουλίου του 2015. Είναι σαν να μιλάς για τους καβγάδες δύο γειτονιών, ενώ όλη η πόλη έχει γίνει αποκαΐδια.
Διανοούμενος έξω από το πανεπιστήμιοΘα προτιμήσω, λοιπόν, να μιλήσω για τον διανοούμενο Ελεφάντη. Διανοούμενο που άφησε το αποτύπωμά του στην Αριστερά και ταυτόχρονα αποτελούσε σημείο αναφοράς στον κόσμο της διανόησης πολύ πέρα από τα όρια αυτής. Αυτό που μοιάζει σήμερα εντυπωσιακό είναι ότι ο Ελεφάντης έλαμψε ως διανοούμενος χωρίς να κάνει ακαδημαϊκή καριέρα. Υπήρξε ένας πνευματικός οδηγός για άλλους διανοούμενους και πανεπιστημιακούς, χωρίς ο ίδιος να δουλεύει στο πανεπιστήμιο. Ήταν δηλαδή ένας από τους (τελευταίους μάλλον) εκπροσώπους μια μακράς παράδοσης, σύμφωνα με την οποία το εργατικό κίνημα πρέπει να διαμορφώνει χώρους παιδείας και θεωρητικής επεξεργασίας σε ανεξαρτησία από τους θεσμούς της αστικής εκπαίδευσης. Επιπλέον, ο Ελεφάντης εξέφραζε με το παράδειγμά του την άποψη ότι ο διανοούμενος έχει ως καθήκον να «καθοδηγήσει τις μάζες» (ή τουλάχιστον τον πολιτικό χώρο του) και όχι να κάνει καριέρα ως πανεπιστημιακός. Παρά το ότι θα ήταν σφάλμα να απαξιώσουμε συνολικά το χώρο του πανεπιστημίου, η επιλογή της αυτονομίας από αυτόν μπορεί να λειτουργήσει χειραφετητικά για τη θεωρία, ενώ μπορεί να της προσδώσει μεγαλύτερη πρακτική ισχύ. Η «αδυναμία» του να βρίσκεσαι εκτός των θεσμών, μπορεί να σημαίνει μεγαλύτερη «δύναμη» μέσα στην κοινωνία.
Η ειδίκευση και η γραμμήΗ διανοητική πορεία του Ελεφάντη γεννάει δύο εξαιρετικά ενδιαφέροντα ερωτήματα. Το πρώτο έχει να κάνει με τη σχέση γενική παιδείας και ειδίκευσης σε συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο. Ο Ελεφάντης υπήρξε ένας κατ’ εξοχήν «οικουμενικός» διανοούμενος. Διάβαζε τα πάντα κι έγραφε για τα πάντα, υπό τη σκοπιά βέβαια της πολιτικής. Αυτή η γενική παιδεία, την οποία διεύρυνε καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, σπανίζει στις μέρες μας. Σήμερα, συνήθως, συναντάμε ανθρώπους που κατέχουν πολύ καλά ένα συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο, αλλά είναι ελλιπείς οι γνώσεις τους για οτιδήποτε δεν αφορά την ακαδημαϊκή ειδίκευση τους. Η απουσία γενικής παιδείας καθιστά ακόμα πιο δυσαναπλήρωτη την απουσία «οικουμενικών» διανοουμένων, όπως ο Ελεφάντης.
Αναρωτιέμαι, όμως, αν ο Ελεφάντης είχε φτάσει στο άλλο άκρο. Αν, δηλαδή, τα πάθος του για γενική παιδεία και κεντρική πολιτική παρέμβαση μάς στέρησε σημαντικά έργα στην Ιστορία και τη λογοτεχνία. Τα δείγματα γραφής που έδωσε ήταν αν μη τι άλλο πολύ ενδιαφέροντα. Το ερώτημα μάλλον δεν απασχόλησε τον ίδιο, αλλιώς δεν θα εργαζόταν με φρενήρη ρυθμό επί δεκαετίες για τον Πολίτη. Πεποίθησή μου είναι ότι η γενική παιδεία πρέπει να συνδυάζεται με μια ορισμένη ειδίκευση σε συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο. Η εμβάθυνση στο συγκεκριμένο, όταν υποστηρίζεται από ευρεία πνευματική καλλιέργεια, μπορεί να αποδώσει τους πλέον πλούσιους πνευματικούς καρπούς. Στην περίπτωση του Ελεφάντη, θα ήταν πιο σημαντική η παρακαταθήκη του αν είχε επιλέξει να γράψει περισσότερα βιβλία —κάτι που θα σήμαινε ασφαλώς λιγότερα τεύχη του Πολίτη και των Ενθεμάτων.
Το δεύτερο ερώτημα που με απασχολεί, είναι η σχέση της προώθησης μιας συγκεκριμένης ιδεολογικής κατεύθυνσης με τη δημιουργία ενός ανοιχτού χώρου διαλόγου και ζύμωσης ιδεών. Ο Ελεφάντης υπήρξε ο κατ’ εξοχήν διανοούμενος «γραμμής». Πάλεψε μια συγκεκριμένη άποψη μέσα στην Αριστερά κι είχε πολύ μεγάλη συμβολή στη διαμόρφωση του ευρωκομμουνιστικού ρεύματος στην Ελλάδα. Ωστόσο, δεν μπόρεσε να δημιουργήσει έναν ευρύ χώρο θεωρητικού διαλόγου. Ο πνευματικός κύκλος γύρω από τον Ελεφάντη υπήρξε ιδεολογικά ομοιογενής σε τέτοιο βαθμό, ώστε να δημιουργεί στεγανά απέναντι σε άλλα ρεύματα σκέψης. Το αποτέλεσμα ήταν να μην υπάρξει στην Ελλάδα (προφανώς όχι μόνο με ευθύνη του Ελεφάντη) μια γόνιμη συνάντηση ιδεών.
Στον αντίποδα του παραδείγματος του Ελεφάντη, κινήθηκε ο Στρατής Μπουρνάζος όταν ανέλαβε τα Ενθέματα. Ο Μπουρνάζος επέλεξε να επικεντρωθεί στη διαμόρφωση ενός χώρου θεωρητικής ανταλλαγής που είχε μεν ιδεολογικούς άξονες, αλλά δεν προωθούσε με οργανωμένο τρόπο μια συγκεκριμένη γραμμή. Ο χώρος αυτός υπήρξε όντως πολύ ενδιαφέρων. Εντούτοις, μην έχοντας ιδεολογική συνοχή, δεν μπόρεσε να αφήσει το αποτύπωμα που αντιστοιχούσε στις ικανότητες όσων τον στελέχωσαν
Νομίζω ότι αυτά τα δύο παραδείγματα, της «γραμμής» και του «χώρου», διαμορφώνουν το πλαίσιο εντός του οποίου καλούμαστε σήμερα να στοχαστούμε για το πώς πρέπει να οργανωθεί η αριστερή θεωρητική παρέμβαση. Υπό αυτήν την έννοια, ο Άγγελος Ελεφάντης παραμένει παρών.
•