Ένα ταξίδι στη ζωή και την ιστορία ενός εμβληματικού κτιρίου της Κυψέλης
Πριν από ένα χρόνο, Σεπτέμβριο-Οκτώβριο 2017, στην πρώην οικία Ζαρίφη, στη συμβολή των οδών Επτανήσου και Άνδρου, στην Κυψέλη, είχε πραγματοποιηθεί η έκθεση [ά]γνωστοι προορισμοί, στην οποία συμμετείχαν εννέα καλλιτέχνες, όσες και οι δεκαετίες του κτιρίου, οι οποίοι ανταποκρίθηκαν στο εννοιολογικό πλαίσιο που είχε προτείνει ο επιμελητής της έκθεσης, δρ Κώστας Πράπογλου: διαπραγμάτευση εννοιών ιστορικής συνείδησης και μετάβασης, σύμφωνα με τις κοινωνικο-πολιτισμικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής. Αυτό ήταν το πρώτο κεφάλαιο της έκθεσης, που βρίσκει τώρα τον απόηχό της, όπως λέει ο επιμελητής, στο 15ο Λύκειο Κυψέλης, στη συμβολή των οδών Κυψέλης και Παξών.
Της Σοφίας ΞυγκάκηΤο κτίριο αυτό με τα εκλεκτικιστικά στοιχεία, χτίστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα από άγνωστο αρχιτέκτονα, πιθανότατα τον Ιταλό Buaccalone, ενώ κατά μία εκδοχή θα μπορούσε να είναι και έργο του Αλέξανδρου Νικολούδη, καθώς φέρει παράλληλα art nouveau αρχιτεκτονικά στοιχεία με το Σαρόγλειο Μέγαρο. Ανήκε στον εθνικό σύλλογο των Ιταλών στην Αθήνα και ιδρύθηκε αρχικά ως ιταλική σχολή καλογραιών του Τάγματος του Αγίου Δομήνικου, λειτουργώντας ως μεικτό νηπιαγωγείο, δημοτικό σχολείο και ως γυμνάσιο, ενώ το οικοτροφείο φιλοξενούσε 40 κοπέλες. Με την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου το οικοτροφείο έκλεισε και το 1943 το κτίριο επιτάχτηκε από τους Γερμανούς, οι καλογραίες διώχθηκαν και φυλακίστηκαν, κάποιες διέφυγαν στην Ιταλία. Το 1945 στο κτίριο στεγάστηκε το νοσοκομείο της Ελληνικής Βασιλικής Αεροπορίας, μέχρι το 1976 που μεταφέρθηκε στην Κατεχάκη ενώ ήδη είχε μετονομαστεί σε Γενικό Νοσοκομείο Αεροπορίας. Την ίδια χρονιά λειτουργεί εκεί το 15ο Γυμνάσιο Αρρένων και σήμερα στεγάζεται εκεί το 15ο Λύκειο Κυψέλης.
Στην ολιγόλεπτη συζήτηση με τον επιμελητή της έκθεσης, μου λέει ότι κριτήριο για την επιλογή των εικαστικών ήταν η δουλειά τους να διαχειρίζεται έννοιες ταυτότητας, ταύτισης, ιστορικότητας, καθώς σχεδόν όλα τα έργα έγιναν για τη συγκεκριμένη έκθεση. Στο κείμενό του για την έκθεση αναφέρει: «η έκθεση πλέει ανάμεσα σε νοήματα αντιθετικών καταστάσεων δίνοντας έμφαση σε οξύμωρες εκφάνσεις της ζωής όπως η ειρήνη και ο πόλεμος, η ευμάρεια και η στέρηση, η συναισθηματική ανάταση και η απόγνωση, η ανθρώπινη κινητικότητα και η μετανάστευση».
Όλα τα έργα που παρουσιάζονται στους 4 ορόφους, τη σοφίτα και την αυλή, συνομιλούν με τις διαφορετικές λειτουργίες του κτιρίου στη διάρκεια των 100 χρόνων ζωής του, αναπτύσσουν ένα διάλογο με αυτό αλλά και μεταξύ τους.
Η εγκατάσταση Μεταβάσεις (2018) της Ελένης Λύρα είναι το πρώτο έργο που βλέπουμε, καθώς αποτελείται από εννέα αιωρούμενα στην αυλή φυσικού μεγέθους κρεβάτια, αναφορά στις λειτουργίες του σχολείου ως οικοτροφείου και νοσοκομείου αλλά και στη σημερινή ως δημόσιο ίδρυμα.
Στο υπόγειο δημιουργήθηκαν τα έργα που αφορούν την πιο σκοτεινή ιστορία του κτιρίου, την επίταξη του από τους Γερμανούς. Κατεβαίνοντας τις σκάλες συναντάμε τη βιντεο-εγκατάσταση Breathing space (2018) της Μαίρης Χρηστέα: μια «παλίρροια» που καταλαμβάνει το χώρο και μέρος της σκάλας, όπου για να περάσεις πρέπει να «βραχείς», ενώ όταν υποχωρεί η «παλίρροια» παρουσιάζονται εικόνες από το παρελθόν του κτιρίου, όπως οι μορφές των καλογραιών. «Έχει συμβολικό χαρακτήρα γιατί μπαίνεις στα έγκατα του κτιρίου, αλλά και γιατί από κει ξεκινά και το τούνελ που κατασκεύασαν οι Γερμανοί που φτάνει στη Σχολή Ευελπίδων», λέει ο επιμελητής.
Στο ίδιο δωμάτιο με το παράθυρο/είσοδο στο τούνελ και η βίντεο-εγκατάσταση Φόβος (2006-2018) της Μαριάννας Στραπατσάκη: μια μεταλλική κατασκευή που παραπέμπει σε οβίδα πολέμου ή σε κάψουλα πυραύλου μέσα στην οποία σε βίντεο παρακολουθούμε την αγωνιώδη προσπάθεια της εκκόλαψης ενός πουλιού που όμως ξαναμπαίνει στο αυγό, ενώ η μουσική που συνοδεύει το έργο δημιουργεί, επίσης, αίσθημα αγωνίας και εγκλωβισμού.
Στο Think Tank (2018) του Απόλλωνα Γλύκα, η τεράστια εγκατάσταση του λεβητοστασίου του σχολείου μετατρέπεται σε καλλιτεχνική εγκατάσταση με την προσθήκη έντονης μυρωδιάς πετρελαίου και την ανάρτηση από το ταβάνι δύο ακέφαλων χαρτονένιων ανδρικών μορφών με τεχνοκρατική όψη - αναφορά στους πολέμους, στους ανώνυμους ανθρώπους που κρύβονται πίσω από τη διαχείρισή των συρράξεων και τις απόρρητες διαδικασίες λήψης αποφάσεων, ενώ ο διαπεραστικός και ρυθμικός ήχος μιας σταγόνας νερού μεταδίδει τις ελεγχόμενες συνθήκες υπό τις οποίες οργανώνονται τα παιχνίδια εξουσίας.
Τελευταίο έργο στο υπόγειο, ίσως το πιο συγκινητικό, η Χαρτογράφηση της λήθης (2018) της Μαρίας Ανδρομάχης Χατζηνικολάου. Πάνω στα εξαγωνικά πλακίδια του δαπέδου του δωματίου που σχηματίζουν το καθένα μία κυψέλη, με την ενεργοποίηση του black light παρουσιάζεται ο χάρτης της Κυψέλης της δεκαετίας του ’50 ενώ, παράλληλα, ακούμε τις μαρτυρίες ανθρώπων της περιοχής, από την Κατοχή, την Αντίσταση τα Δεκεμβριανά αλλά την καθημερινή ζωή στην Κυψέλη, που προέρχονται από τα αρχεία της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας της Κυψέλης (ΟΠΙΚ). Ανάμεσα σε αυτές τις φορτισμένες συναισθηματικά φωνές, μια αντρική φωνή εκφωνεί, ψυχρά, αποσπάσματα από τα αρχεία εμφυλίου πολέμου του γενικού επιτελείου στρατού που μεταδίδονται ως παρεμβολές.
Και το έργο της Μπέττυς Ζέρβα bellum omnium contra omnes (2018), στον 1ο όροφο, μια αίθουσα με όλες τις επιφάνειές της καλυμμένες με χάρτες, «εξετάζει τα παιχνίδια και τις πρακτικές του πολέμου σε παγκόσμια κλίμακα», τις συνέπειες στους ντόπιους πληθυσμούς, τις καταστροφές και την πρόκληση της ανθρώπινης οδύνης από τις κτηνωδίες του πολέμου. Τα τοποθετημένα πάνω στους χάρτες στρατιωτάκια δηλώνουν την έκταση των πολεμικών επιχειρήσεων αλλά αποτελούν και σχόλιο για τη χρήση τους ως παιδικό παιχνίδι.
Στην αίθουσα που φιλοξενείται η βίντεο-εγκατάσταση Σε κοινό έδαφος (2018) της Κατερίνας Αποστολίδου, η ταυτόχρονη χρήση εικόνων από δύο λειτουργίες του χώρου, του χημείου του σχολείου και της βιβλιοθήκης του Γενικού Νοσοκομείου Αεροπορίας δημιουργεί εννοιολογικές συζεύξεις και, όπως γράφει ο επιμελητής της έκθεσης, «μας αποσυνδέει από τη φαινομενική αντικειμενικότητα της γεωγραφίας, επινοεί στιγμιαία έναν κοινό τόπο όπου δύο χώροι ενώνονται δημιουργώντας ένα περίπλοκο σύστημα ιχνηλάτησης της μνήμης». Η γυναικεία φωνή πρώην εργαζόμενης του Νοσοκομείου που ακούμε, μας μεταφέρει τις αναμνήσεις της με τη λεπτομερή περιγραφή της λειτουργίας του κάθε χώρου του νοσοκομείου και το περιεχόμενο του.
Στην εγκατάσταση Bird’s eye view (2018) o Γιάννης Θεοδωρόπουλος, στα ευρεθέντα παλιά σχολικά θρανία με τις εγχαράξεις των μαθητών, έστησε από το προσωπικό του αρχείο μια ανθολογία φωτογραφιών και καρτ ποστάλ καθώς και επιστολών στις οποίες ξεχωρίζει η γλώσσα και η χαρακτηριστική καλλιγραφία της εποχής.
Από τα πιο δυνατά έργα της έκθεσης και αναφορά στη βία που υπέστησαν οι Δομινικανές καλογραίες στην Κυψέλη, η εγκατάσταση Το περιστατικό της Φωτεινής Πεδιάδας, 1625-2018 της Δέσποινας Μεϊμάρογλου. Η καλλιτέχνις φέρνει στο φως της δημοσιότητας τη σκοτεινή ιστορία που απεικονίζεται στο Μαρτύριο των Κιστερκιανών καλογραιών στο μοναστήρι Vittavia (αδελφοί Fiammenghini, 22.Vi.1965), τοιχογραφία του 17ου αιώνα στο Αββαείο Chiaravalle στο Μιλάνο της Ιταλίας, ανακαλώντας ταυτόχρονα τις σκηνές σφαγής με την απαγωγή, το βιασμό και τη δολοφονία τριών καθολικών αμερικανίδων ιεραποστόλων από την Εθνική Φρουρά του Ελ Σαλβαδόρ, το 1980.
Στο RAM (Random Access Memory, ελ. Μνήμη Τυχαίας Προσπέλασης) (2018), στην αίθουσα των υπολογιστών, η Κλειώ Γκιζελή στήνει το λιλιπούτειο κόσμο της σε τέσσερις παλαιότερης τεχνολογίας οθόνες, σαν να αντικαθιστά με αυτές τα χαρτονένια σπίτια/παιχνίδια κοριτσιών και αγοριών παλαιότερης εποχής. Τα μικρο-περιβάλλοντά της εμπνέονται από τις διαφορετικές λειτουργίες του οικήματος, αναπαριστώνται με ακρίβεια ενώ ξεπηδούν και σουρεαλιστικά στοιχεία, όπως τα δύο ξυρισμένα κεφάλια σε μια γωνία του λουτρού. Τα κεφάλια και ο καλυμμένος με λευκή στολή άνδρας, που η καλλιτέχνις αποκαλεί «ψεκαστή», είναι οι μοναδικές ανθρώπινες μορφές. Ο κόσμος της σε μινιατούρα μεταφέρει μελαγχολία, όπως στη σκηνή όπου το ξύλινο «γύρω-γύρω όλοι», που συναντάμε στις παιδικές χαρές και σε κάποιες αυλές σχολείων, γυρίζει μόνο του με την επίσης μελαγχολική μουσική υπόκρουση του ξυλοφώνου, δημιουργία κι αυτή της καλλιτέχνιδας.
Δυστυχώς ο περιορισμένος αριθμός λέξεων δεν επιτρέπει να αναφερθούμε σε όλα τα πολύ ενδιαφέροντα έργα.
Πολύ ωραία ιδέα να σε οδηγούν στο χώρο οι μαθητές του σχολείου, μεταφέροντας ταυτόχρονα τη δική τους εμπειρία από αυτόν.
Μέχρι και την Τρίτη 24/7, από τις 2μμ έως τις 9μμ
Συμμετέχουν οι εικαστικοί: Κατερίνα Αποστολίδου, Αικατερίνη Γεγησιάν, Κλειώ Γκιζελή, Απόλλωνας Γλύκας, Μπέττυ Ζέρβα, Ελένη Ζούνη, Γιάννης Θεοδωρόπουλος, Γιάννης Κονταράτος, Ελένη Λύρα, Δέσποινα Μεϊμάρογλου, Γιώργος Χ. Παλαμάρης, Ρένα Παπασπύρου, Ανδρέας Σάββα, Δημήτρης Σκουρογιάννης, Μαριάννα Στραπατσάκη, Ράνια Σχορετσανίτη, Νίκος Τρανός, Παύλος Τσάκωνας, Μαρία Ανδρομάχη Χατζηνικολάου, Ευάγγελος Χατζής, Μαίρη Χρηστέα. Επιμέλεια + concept: δρ Κώστας Πράπογλου