Του Κωστή ΠαπαϊωάννουΗ ανθρώπινη μετακίνηση αποτελεί φυσικό φαινόμενο. Με την έννοια αυτή, μετανάστευση και προσφυγιά είναι άμεσα συνδεδεμένες με την καθημερινή ζωή ενός πλανήτη σε διαρκή κίνηση. Η κλιματική αλλαγή, η πληθυσμιακή έκρηξη, οι δημογραφικές εξελίξεις σε βορρά και νότο, τα οικονομικά χάσματα και η καταβύθιση κρατικών οντοτήτων σε κρίση διαμορφώνουν το φαινόμενο σήμερα και αύριο. Το μεταναστευτικό συντελεί και στη δημιουργία των μεγκαπόλεων: σύμφωνα με τον ΔΟΜ (IOM) πάνω από το 54% του πληθυσμού της Γης ζούσε σε αστικές περιοχές το 2014 και ο αριθμός θα διπλασιαστεί: 6,4 δισεκατομμύρια άνθρωποι θα ζουν σε πόλεις το 2050. Ο πλανήτης μετατρέπεται σε πλανητική πόλη. Κι όμως, αυτή η διάσταση της μετανάστευσης απουσιάζει από τη δημόσια συζήτηση. Το ίδιο συμβαίνει και με τη συζήτηση για την εμπλοκή του Bορρά στις αιτίες που γεννούν τη μετανάστευση στο Nότο.
Μετανάστευση και προσφυγικό αποτελούν κατεξοχήν διεθνή θέματα. Εντούτοις, σε κάθε χώρα ο δημόσιος διάλογος για αυτά στερείται μιας οπτικής υπεράνω εθνικών συνόρων. Είναι συνήθως εγκλωβισμένος στη λογική της συνοριακής φύλαξης, βλέπει το πιο διασυνοριακό θέμα μέσα από συρματοπλέγματα συνόρων. Δεν αγγίζει τα μεγάλα θέματα, δεν περιλαμβάνει για παράδειγμα τον προβληματισμό για το πώς διαμορφώνεται η τοπική πολιτική οικονομία της μετανάστευσης στο επίπεδο των υπό διαμόρφωση πόλεων. Και η μεγάλη αντίφαση: ενώ η μετανάστευση αφορά κυρίως τον πλανητικό Νότο, η συζήτηση για τη μετανάστευση γίνεται κυρίως στον Βορρά. Ο Νότος στέλνει και δέχεται πρόσφυγες και μετανάστες, εκεί κινούνται οι εσωτερικά μετακινούμενοι πληθυσμοί. Όμως είναι ο Βορράς που τους φοβάται. Η σκιά τους πέφτει τεράστια στις οθόνες του βορείου ημισφαιρίου και γεννά φόβο. Ιδίως μετά τις πολιτικές εξελίξεις των τελευταίων ετών σε χώρες κλειδιά, όπως οι ΗΠΑ, έχει παροξυνθεί η πιο στενή πρόσληψη της έννοιας της ασφάλειας. Η ασφάλεια νοείται πλέον μόνο αστυνομικά, στρατιωτικά, κατασταλτικά. Δεν περιλαμβάνει την κοινωνική πρόνοια, την ειρηνική συνύπαρξη, την ενσωμάτωση. Σαν ντόμινο με τη σειρά τους οι χώρες της Ευρώπης προσχωρούν στην περιχαράκωση: κλειστές κοινωνίες, επιστροφή σε σκληρά και άτεγκτα ταυτοτικά σχήματα, ρητορική κατά της ελευθερίας. Έχουμε μπει σε ένα φαύλο κύκλο: ο φόβος τρέφει την Ακροδεξιά - η Ακροδεξιά τρέφει το φόβο. Το αποτέλεσμα είναι lose-lose. Συρρικνώνουμε βασικά δικαιώματα στο όνομα της ασφάλειας για να μην ενισχύονται οι ξενόφοβοι λαϊκιστές. Κι όσο υιοθετούμε την ατζέντα τους, τόσο εκείνοι ενισχύονται.
Δεν μπορούμε να είμαστε υπερήφανοι με τα τείχη, την κατάσταση σε πολλούς χώρους φιλοξενίας ή κράτησης αιτούντων άσυλο, την αδιανόητη συζήτηση για εξωχώρια κράτηση και πλατφόρμες αποβίβασης. Περάσαμε μέσα σε λίγα χρόνια από τις επιχειρήσεις διάσωσης στη Μεσόγειο στην αρχιτεκτονική της απόλυτης επιτήρησης με συνεργασία στρατού και ιδιωτικής βιομηχανίας. Φτάσαμε σε συμφωνίες της ΕΕ με failed states και με κενές δημοκρατίες. Φτάσαμε στην ανοχή σε εμπορία ανθρώπων και κακοποίηση γυναικών και παιδιών. Κάνουμε τα πάντα αρκεί να έχουμε υγειονομικές ζώνες στα όρια της επικράτειάς μας.
Η Ελλάδα βρέθηκε από το 2015 στο επίκεντρο του προσφυγικού ζητήματος. Σε ένα βαθμό κατόρθωσε το πρώτο διάστημα να δώσει ένα διαφορετικό παράδειγμα προτάσσοντας την αλληλεγγύη. Η αντίδραση άλλων ευρωπαϊκών χωρών δεν επέτρεψε να γίνει το παράδειγμα αυτό κυρίαρχο, να συνδυαστεί δηλαδή η ασφάλεια με την αλληλεγγύη. Η σημερινή εικόνα είναι πολύ ανησυχητική. Χιλιάδες ευάλωτοι άνθρωποι είναι εγκλωβισμένοι στα νησιά. Καράβια με εξαθλιωμένους βρίσκουν κλειστά τα λιμάνια στη Μεσόγειο και μετατρέπονται σε «No Man’s Lands». Θεμελιώδεις αρχές σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου υπονομεύονται.
Το ζήτημα είναι όμως ακόμα ανοιχτό. Θα είμαστε υπέρ της συντεταγμένης ενσωμάτωσης ή θα υπηρετούμε άκριτα το δόγμα της αποτροπής; Το δόγμα της αποτροπής είναι αδηφάγο: γεννά ακραίες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα σύνορα αλλά δεν ικανοποιείται μόνο με αυτό. Εντέλει υπονομεύει και την ομαλή ενσωμάτωση στο εσωτερικό των χωρών, περιορίζει ακόμα και την επανένωση των οικογενειών. Μακροπρόθεσμα, αυτές οι πολιτικές στο όνομα της ασφάλειας υπονομεύουν την ασφάλεια.
•