Η ιδιωτικοποίηση του διαστήματος και τα ζωτικά ψεύδη του κεφαλαίου
Για εμένα, το πιο ειρωνικό δείγμα της πρώτης προσεδάφισης του ανθρώπου στη Σελήνη είναι η πλακέτα υπογεγραμμένη από τον πρόεδρο Ρίτσαρντ Νίξον που μετέφερε η αποστολή του Απόλλων 11. Αναγράφει, «Ήλθαμε εν ειρήνη, εν ονόματι ολόκληρης της ανθρωπότητας».
Την ώρα που οι Ηνωμένες Πολιτείες έριχναν επτάμισι μεγατόνους συμβατικών εκρηκτικών σε μικρά έθνη στη Νοτιοανατολική Ασία, συγχαρήκαμε τους εαυτούς μας για την ανθρωπιά μας.
Δεν θα μπορούσαμε να βλάψουμε κανέναν σε έναν άψυχο βράχο.
Καρλ ΣέιγκανΙσως τίποτα δεν φαντάζει πιο οικουμενικό από το διάστημα. Από το στοχασμό μας για το διάστημα, από τα ερωτηματικά που γεννάει, τα υπαρκτικά συναισθήματα που προκαλεί, το ότι έχει τη δύναμη να μας κάνει να αισθανόμαστε μόνοι και ασήμαντοι και ταυτοχρόνως να είναι απόλυτα ενοποιητικό, να μας βγάζει από τη μοναξιά και την ασημαντότητα, να μας ενώνει εδώ στη Γη και να μας δραστηριοποιεί για την επιστήμη και την τέχνη. Από την επιστημονική φαντασία ως λογοτεχνικό είδος, μέχρι τη βαριά παραγωγή της ποπ κουλτούρας, από τη μουσική μέχρι το ανανεωμένο ενδιαφέρον της ποίησης για την κοσμολογία, το διάστημα είναι παντού και είναι προσβάσιμο σε όλους: το μόνο που έχεις να κάνεις είναι μια νύχτα με καθαρό ουρανό, να κοιτάξεις ψηλά. Μακάρι να ήταν τόσο απλό.
Η συχνά εύκολη οικουμενικοποίηση παράγει και αναπαράγει ανισότητες ή/και αποκρύβει ολόκληρες ιστορίες καταπίεσης. Υπάρχουν συγκεκριμένοι «τόποι» που πρέπει να παραμείνουν οικουμενικοί και καθ’ όλα φυσικοί, ή έστω απόλυτα αντικειμενικοί και ορθολογικοί. Όπως για παράδειγμα οι θετικές επιστήμες, τα μαθηματικά. Ο φυσικός, ιστορικός και φιλόσοφος των επιστημών του Χάρβαρντ, Τόμας Κουν, προκάλεσε έναν επιστημονικό πόλεμο όταν το 1962 εξέδωσε το βιβλίο του «Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων», που σε αυτό προτείνει ότι η Ιστορία και δημιουργία της επιστημονικής γνώσης δεν είναι θέμα απλής συσσώρευσης και γραμμικότητας, αλλά ασυνεχής. Με παραδείγματα και ανατροπές τους προκαλούν επαναστάσεις και προκύπτουν μέσα από σχεσιακότητες σε πεδία. Ο νομπελίστας φυσικός Στήβεν Γάινμπεργκ αναφέρει ότι είναι ακόμα θέμα ταμπού να αναφέρεις ότι τα μαθηματικά είναι ανθρώπινη επινόηση και όχι δοσμένα από το σύμπαν. Και το διάστημα και ό,τι το αφορά, οι επιστήμες που προέκυψαν για τη μελέτη του, οι προσπάθειες εξερεύνησής του, η προσεδάφιση στη Σελήνη, όλα μοιάζουν να εδράζονται σε πράγματα ρομαντικά, πανανθρώπινα, φυσικά, στέρεα, αντικειμενικά και παραδόξως όχι τόσο παράδοξα, εν τέλει, υπερβατικά.
Πολιτικό ζήτημαΩστόσο, ό,τι αφορά και εμπλέκει τον άνθρωπο είναι πάντα ένα πεδίο δυναμικών, αντιπαραθέσεων και συμφερόντων, ούτως ειπείν θέμα πολιτικό. Ο ιδεολογικός πόλεμος μετά τον Β’ Παγκόσμιο μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και ΗΠΑ γεννά το ενδιαφέρον για δημιουργία βάσης στη Σελήνη. Οι Σοβιετικοί με την εκτόξευση του Σπούτνικ 1 και αργότερα με της αποστολές Luna και τις πρώτες φωτογραφίες από το διάστημα προκαλούν τον πανικό στις ΗΠΑ, που πέραν των ευθέων απειλών, ανησυχούν και για την εικόνα που μπορεί να δώσει στον κόσμο ένα πολιτικό σύστημα με τόσο προηγμένη τεχνολογία. Ο αγώνας έχει ήδη ξεκινήσει. Ο Τζον Φ. Κέννεντι προσπαθεί να πείσει για διαστημικά εγχειρήματα τα αριστερά του, που επιθυμούν ο κρατικός προϋπολογισμός να δαπανάται σε κοινωνικά προγράμματα, και τα δεξιά του, που επιθυμούν επένδυση στο στρατιωτικό εξοπλισμό. Ειδικά μετά την πτήση του Γιούρι Γκαγκάριν, μια προσελήνωση των αμερικανών θα ενδυνάμωνε το παγκόσμιο φαντασιακό για τις ικανότητες των ΗΠΑ και θα τους κατοχύρωνε ως παγκόσμια υπερδύναμη.
Όσο έσβηνε ο ψυχροπολεμικός διάλογος, έσβηνε και η πολιτική διαμάχη για το διάστημα από την κυρίαρχη αφήγηση, είτε μιλάμε για τα ΜΜΕ είτε για τη μυθοπλασία. Μεταφέραμε για μια περίοδο τις αντιπαραθέσεις για το διάστημα, στο διάστημα, στην εξωτερική απειλή, στην καταστροφολογία, στην ενδεχομενικότητα της εξωγήινης ζωή ως ιμπεριαλιστική και αποικιοκρατική αναπαράσταση. Όμως, σήμερα, η αφήγηση αλλάζει πάλι και στη μυθοπλασία και στα ΜΜΕ. Τώρα, με την περιβαλλοντική καταστροφή να μας κοιτάζει από το προσεχές μέλλον απειλητικά, εξαναγκαζόμαστε να εγκαταλείψουμε τον πλανήτη, τώρα η απειλή είναι και πάλι εσωτερική, είμαστε εμείς οι ίδιοι. Η μυθοπλασία, ωστόσο, είναι πιο ειλικρινής από τα μίντια. Όλο και περισσότερες ταινίες sci-fi δείχνουν ότι δραπετεύουν κυρίως οι ελίτ και είναι ακριβώς οι ταξικοί ανταγωνισμοί που μας οδήγησαν εδώ. Αυτό είναι και το σύγχρονο πολιτικό συγκείμενο. Από τους κρατικούς ανταγωνισμούς, περάσαμε στην ιδιωτικοποίηση του διαστήματος.
Ταξικό θέμαΆνδρες, λευκοί, πλούσιοι και αμερικανοί, ιδιώτες, γεμάτοι ευγενή όνειρα, θα σώσουν την ανθρωπότητα οδηγώντας μας στον Άρη ή στο άπειρο ή ακόμα παραπέρα. Ή έστω τους εαυτούς τους και τις επιχειρήσεις τους. Τώρα η διαμάχη ανήκει στον Ήλον Μασκ (SpaceX - Tesla) και τον Τζεφ Μπέζος (Blue Origin - Amazon). Ο αγώνας αυτή τη φορά είναι για τον Άρη και την πρώτη βάση εκεί, όπου θα μπορούν με έναν τρόπο να ζήσουν άνθρωποι. Ο Μασκ έχει θέσει στόχο μέχρι το 2024 και βρίσκεται σε δημόσια αντιπαράθεση με τη NASA μέσω twitter. Ο Μπέζος, πιο ρεαλιστικός, ενδιαφέρεται να συνεπικουρεί στο να τεθούν σε τροχιά δορυφόροι και επίσης επενδύει στο διαστημικό τουρισμό. Αναμφίβολα υφίστανται ακόμα ευγενή όνειρα, νέες και νέοι που διψάνε για την επιστήμη και εμπνέονται από το διάστημα. Όμως όλο και περισσότεροι μολύνονται στις καλύτερες ακαδημίες από τα ζωτικά ψεύδη των μεγάλων κεφαλαιούχων. Όσο προβληματικός κι αν είναι ο κρατικός μηχανισμός και οι ανταγωνισμοί του, δεν γίνεται το διάστημα να μην προσεγγίζεται με δημόσιο χαρακτήρα ως μια δημόσια υπόθεση. Θα έπρεπε να συζητούμε, πλέον, για διαστημικούς ελεγκτικούς μηχανισμούς και κανονισμούς, γιατί δεν είναι υπό καμία έννοια ισοβαρής η λογοδοσία κράτους και ιδιωτών επιχειρηματιών.
Ο Ήλον Μασκ έχει φανεί στις πρωτοβουλίες του ακόμα και εδώ στη Γη επιπόλαιος και επικίνδυνος, με μια κενή διάθεση ηρωισμού. Ένα πρόσφατο παράδειγμα είναι όταν το καλοκαίρι είχαμε την κατάρρευση σπήλαιου στην Ταϊλάνδη, με αποτέλεσμα την παγίδευση εντός του μιας παιδικής ποδοσφαιρικής ομάδας και του προπονητή τους. Ο Μασκ παρενέβη στέλνοντας ειδικούς και τεχνολογία της SpaceX για να διασώσει τα παιδιά που, όπως φάνηκε και εν συνεχεία από τις προκλητικές δηλώσεις του στα κοινωνικά δίκτυα, ήταν περισσότερο ένα μέσο προώθησης της επιχείρησής του, που αν μη τι άλλο μπορεί να έθεται σε ακόμα μεγαλύτερο κίνδυνο τη ζωή των παιδιών που τελικά σώθηκαν χωρίς τον Μασκ -με τον τελευταίο να κατασυκοφαντεί τους πραγματικούς διασώστες και να εξαπολύει σκαιότατους χαρακτηρισμούς. Ο Μπέζος δεν υστερεί. Στην Amazon οι εργαζόμενοι δουλεύουν 12ωρα και πάνω, πρέπει να συσκευάζουν μέσα σε 15 δευτερόλεπτα και να κλείνουν 250 πακέτα την ώρα, αλλιώς απειλείται η θέση εργασίας τους. Η ομάδα ρομποτικής της Amazon έφτιαξε μάλιστα και ειδικό κλουβί για τους εργαζόμενους για να μετακινούνται και να δουλεύουν ακόμα πιο γρήγορα, μια ιδέα που αν και τελικά μετά την αποκάλυψή της στη δημοσιότητα εγκαταλείφθηκε, η ιδέα της φυλάκισης ισχύει ακόμα, αφού τα κτήρια της εταιρείας είναι ένα τεράστιο πανοπτικό, με κάμερες ακόμα στις στολές των εργατών. Πολλοί από αυτούς, δε, πληρώνονται τόσο λίγο, που είναι εργαζόμενοι νεο-άστεγοι.
Στο μεταξύ, η ιδέα ότι η γη δεν μπορεί να διασωθεί και ο μόνος τρόπος είναι να μετοικήσουμε στον Άρη ή αλλού, έχει διαδοθεί και τείνει να εμπεδωθεί. Ο Στήβεν Χώκινγκ είχε δυστυχώς την ίδια ιδέα, ο Κρίστοφερ Νόλαν την έκανε ταινία. Ακόμα κι αν είναι έτσι, θα ηγηθούν στους νέους πλανήτες οι καπιταλιστές που θα έχουν καταστρέψει κι αυτόν; Όπως έλεγε ο Φρ. Τζέιμσον, μοιάζει πιο εύκολο να φανταστούμε το τέλος του κόσμου παρά το τέλος του καπιταλισμού. Το διάστημα είναι ένα ακόμα πεδίο μάχης στο οποίο πρέπει να αγωνιστούμε και να αξιοποιήσουμε την εξερεύνησή του όσο καλύτερα μπορούμε για να βελτιώσουμε τη ζωή μας εδώ, στο «σπίτι», αυτό με το οποίο μετεωριζόμαστε στον κόσμο.
Νίκος Δασκαλόπουλος