Μέσα από την αυτοβιογραφική εξιστόρησή του στο βιβλίο του Χρήστου Τόλιου, «Ο κύριος Διαγώνιος» (εκδόσεις «άπαρσις») ο αναγνώστης συναντά τη σύγχρονη ιστορία της υπαίθρου, της πόλης, του πολέμου, της Αριστεράς.
Του Κώστα ΠαπαδάκηΗ γνωριμία μου με το Χρήστο ξεκινάει στις αρχές του 1990, όταν ιδρύθηκε η «Εναλλακτική Παρέμβαση Δικηγόρων Αθήνας», μια συνδικαλιστική παράταξη που υπάρχει ακόμα και δημιουργήθηκε από τις τότε δυνάμεις της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς (Εναλλακτική Αντικαπιταλιστική Συσπείρωση – Ε.Α.Σ., Νέο Αριστερό Ρεύμα – Ν.Α.Ρ. ανένταχτοι, Οικολόγοι, Δικαιωματικοί, και Ανανεωτική Κομμουνιστική Αριστερά - Α.ΚΟ.Α.), στην οποία ανήκε και ο Χρήστος. Ήταν εντυπωσιακή για μένα, έναν πρωτόβγαλτο δικηγόρο και για τους νεότερούς μου, η εικόνα του Χρήστου, καθόλου υποταγμένη στον ενδυματολογικό κώδικα της δικηγορίας, στον οποίο όλοι, από ένα σημείο και μετά, έχουμε υποκύψει, με συμπεριφορά απλή και λιτή, εκφράσεις δωρικές, χωρίς καθωσπρεπισμούς, ιδιοτέλεια κάθε είδους, νεοπλουτισμό, μικροαστική αλλοτρίωση και αίσθηση ανωτερότητας. Και με ιδιαίτερη εντύπωση το γεγονός ότι ακόμη σε εμάς τους μικρότερους συμπεριφερόταν απόλυτα ισότιμα. Καμία αλαζονεία και καμία αναφορά σε αυτά που έχει περάσει και διαβάζουμε τώρα από το βιβλίο.
Ο Χρήστος ήταν αταλάντευτος στις αρχές του, αλλά δεν ήταν εμμονικός στις τακτικές. Δεν ήταν ο άνθρωπος της πλατφόρμας, της γραμμής, αυτός που θα επέμενε μέχρι θανάτου στην άποψή του. Ήξερε να διαχωρίζει το κύριο από το δευτερεύον και διέθετε απόλυτη διαίσθηση της ενότητας και της σύνθεσης. Είναι χαρακτηριστικό ότι αποχώρησε το 1993, διαφωνώντας με την επιλογή της παράταξης να συμμετάσχει στις τότε εκλογές του Δ.Σ.Α. με υποψήφια πρόεδρο, πράγμα που θεώρησε και εκείνος και άλλοι αντίθετο στις καταστατικές της αρχές, αλλά στη συνέχεια επανήλθε γρήγορα στην παράταξη και έμεινε μέχρι τη συνταξιοδότησή του. Υποψήφιος σε όλες τις εκλογές και πάντα πρώτος στις πρακτικές δουλειές είτε αυτές σήμαιναν αφισοκόλληση, είτε εξορμήσεις, κλπ. Για εμάς τους νεότερους δικηγόρους που αναζητούσαμε μετά το Πανεπιστήμιο ερεθίσματα κινηματικής στάσης και ήθους μέσα στην δικηγορία ο Χρήστος ήταν μια βαθιά πηγή διδαχής και έμπνευσης και γι’ αυτό έχει κατακτήσει τον σεβασμό όλων μας.
Ιστορικοί σταθμοίΜέσα από την αυτοβιογραφική εξιστόρησή του στο βιβλίο του Χρήστου ο αναγνώστης θα συναντήσει:
- Τον εμφύλιο πόλεμο στην ύπαιθρο και την επίδρασή του στην οικογενειακή, οικονομική και κοινωνική ζωή.
- Τη μετάβαση μιας ολόκληρης γενιάς από το χωριό και την αγροτική ζωή στην πόλη, και την πληθυσμιακή κοινωνική και πολιτική μετάλλαξη που την συνόδευσε.
- Τον κοινωνικό τύπο ενός έφηβου αγροτόπαιδου που από τα 16 του χρόνια βρίσκεται στην Αθήνα, δουλεύει και ζει σε ξένα χέρια και κοιμάται στρωματσάδα σε αποθήκες, υπόγεια και πατάρια και αγωνίζεται με χίλιους τρόπους να επιβιώσει κάτω από συνθήκες που θυμίζουν τους σημερινούς μετανάστες που ζουν στην πόλη μας,
- Μια Αθήνα που οι κεντρικές της συνοικίες τη δεκαετία του 50 και του 60 είναι ακόμα γειτονιές, που κατοικούν και δουλεύουν άνθρωποι, που πηγαινοέρχονται με τα πόδια, γνωστοί και φίλοι στην γειτονιά, που οι οικογένειες που έχουν έρθει από τα χωριά στην Αθήνα είναι δεμένες μεταξύ τους.
- Δύο δεκαετίες γεμάτες ανελέητες διώξεις για την Αριστερά. Μια Αριστερά που όσο παράνομη και αντεθνική θεωρείται όταν υποστηρίζει την αυτονόμηση της Μακεδονίας, άλλο τόσο θεωρείται το ίδιο όταν διαδηλώνει για την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα.
Σκληρός αγώνας επιβίωσηςΔίνω ιδιαίτερη έμφαση σε αυτό γιατί για εμάς, τις νεότερες γενιές από τον Χρήστο, που δεν προλάβαμε να ζήσουμε την Χούντα, αποτελεί έναν μακρινό απόηχο η ανάμνηση των πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης με την αριστερή εφημερίδα διπλωμένη ανάποδα από το περίπτερο για να μην φαίνεται ποια είναι. Όμως για τη γενιά του Χρήστου η πολιτική ένταξη στην Αριστερά σήμαινε όχι μόνο διώξεις, φυλακίσεις, συλλήψεις και ξύλο για ψύλλου πήδημα, αλλά και επαγγελματικό και κοινωνικό αποκλεισμό, έλλειψη πιστοποιητικού κοινωνικών φρονημάτων. Πόσα επαγγέλματα αλήθεια ο Χρήστος δεν μπόρεσε να κάνει εξαιτίας του ότι δεν είχε αυτό το πιστοποιητικό; Αν και έβγαλε ναυτικό φυλλάδιο δεν μπόρεσε να ναυτολογηθεί. Πέρασε στις εξετάσεις της Δ.Ε.Η., αλλά δεν προσλήφθηκε. Πέρασε στις εξετάσεις του Ο.Τ.Ε., αλλά δεν προσλήφθηκε. Μπακάλης όντας ζήτησε να επισκεφτεί την Βουλγαρία για να κάνει εισαγωγή φέτας, αλλά ούτε και αυτό δεν του επέτρεψαν, επειδή αρνήθηκε να αποκηρύξει το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ. Μαθητής σε σχολή ραδιοηλεκτροτεχνιτών του απαγορεύτηκε η συμμετοχή σε εκπαιδευτική εκδρομή στις εγκαταστάσεις στη Δ.Ε.Η. Αλιβερίου για τον ίδιο λόγο.
Και δεν ήταν μόνο η πολιτική αδικία, αλλά και η κοινωνική. Ο Χρήστος συνελήφθη και απέδρασε σε διαδήλωση για το Κυπριακό, αλλά συνελήφθη και φυλακίστηκε επειδή όταν είχε το μανάβικο, πωλούσε τα λεμόνια σε τιμή χαμηλότερη από αυτή που έγραφε το ταμπελάκι όταν τελείωναν. Καταδικάστηκε σε είκοσι μέρες φυλακή, τις θεώρησε άδικες και προτίμησε να τις εκτίσει παρά να τις εξαγοράσει.
Αγωνίστηκε σκληρά για την επιβίωσή του, αγρότης στο χωριό, μαθητής και ράφτης όταν ήρθε στην Αθήνα, αργότερα μικροπωλητής λαχείων, αναπτήρων και τυροπιτών, καφετζής, διανομέας αναψυκτικών, σπουδαστής παράλληλα στην τεχνική νυχτερινή σχολή Πάλμερ, εργάτης σε αποθήκη υαλικών, ηλεκτροτεχνίτης σε αντιπροσωπεία της Ράδιο Siemens, αργότερα μανάβης, μπακάλης, μικροπωλητής στο Γήπεδο Αιγάλεω και ταυτόχρονα μαθητής και αργότερα φοιτητής.
Το βιβλίο καταγράφει ακόμα την εικόνα της Χούντας και της Αντίστασης μέσα από αυτοσχέδιους τρόπους προπαγάνδας με σκηνές από τους καθημερινούς αγώνες των ανθρώπων που πραγματικά δείχνουν πως ο καθημερινός αγωνιστής που γράφει την ιστορία από τα κάτω γίνεται ένας μικρός λαϊκός ήρωας, με μία λαϊκότητα και ευρηματικότητα που θυμίζει ταινίες του Θανάση Βέγγου και άλλων αντίστοιχων. (…)
ΣυνέπειαΟ Χρήστος στάθηκε συνεπής στις αξίες του, δεν μικροαστικοποιήθηκε, δεν αλλοτριώθηκε, δεν απογοητεύτηκε για να παρατήσει τα κοινά και να ιδιωτεύσει, δεν εξαργύρωσε τους αγώνες του με μία πολιτική ή επαγγελματική θέση, αλλά εξακολουθεί και αγωνίζεται μέχρι το τέλος σαν απλός στρατιώτης. Και είναι άνθρωπος που χάραξε αυτοδημιούργητος τον δρόμο του. Ο πατέρας του τον προέτρεπε να γίνει ενωμοτάρχης της Χωροφυλακής και αργότερα τον προόριζε να τον στείλει στο Γυμνάσιο, αλλά όταν ήρθε η ώρα να το κάνει προτίμησε με τις 2.500 δραχμές που είχε μαζέψει να αγοράσει ένα ακόμα χωράφι στο χωριό και έτσι ο Χρήστος αναγκάστηκε να φύγει και να δουλέψει. Συνυπήρξε με την γυναίκα του, της οποίας την πολιτική καταγωγή περιγράφει κατά τρόπο διαφορετικό. Απέκτησε τρία παιδιά, από τα οποία κανένα δεν τον ακολούθησε στις επαγγελματικές και πολιτικές του επιλογές. Αλλά η συνύπαρξη των διαφορετικών δείχνει έλλειψη επιβολής, υγεία και ευτυχία σε μία κοινότητα και σε μία οικογένεια. Και δίκαια είναι όλοι τους περήφανοι για τον Χρήστο. Η πολιτική και επαγγελματική ένταξη ούτε αποκτάται, ούτε μεταβιβάζεται με κληρονομιά.
Θεωρώ πολύ μεγάλη ευτυχία για τον ίδιο ότι είναι παρών στον απολογισμό του και εύχομαι γρήγορα να είμαστε και στον δεύτερο τόμο. Εκεί οφείλει να μιλήσει αναλυτικά και για την ιστορία του στην Εναλλακτική Παρέμβαση Δικηγόρων Αθήνας, που στάθηκε η αιτία της γνωριμίας μας.
Με μεγάλη συγκίνηση που μου την προκαλεί η τιμή που μου έκανε να με κατατάξει μεταξύ των παρουσιαστών του βιβλίου του, τιμή που αντανακλάται και επανέρχεται πολλαπλάσια από τα πρόσωπα εκατοντάδων αγωνιστών δικηγόρων με τους οποίους συμπορευτήκαμε όλα αυτά τα χρόνια, τον ευχαριστώ.
Υ.Γ. Η αναδρομή στην ιστορία της Εναλλακτικής Παρέμβασης, σε συνδυασμό με την επικοινωνία μου με την “Εποχή”, στo πλαίσιο της παρουσίασης του βιβλίου επανέφεραν νοσταλγικά τις αναμνήσεις της περιόδου 1990 -2000, όταν τα γραφεία της Εποχής (και ΑΚΟΑ μαζί) στη Χαλκοκονδύλη, την Τζώρτζ και ιδίως την Ακαδημίας 62 μας προσφέρονταν απλόχερα για να φιλοξενούν τις συνεδριάσεις μας. Ένα μεγάλο ευχαριστώ ξανά σε όσους είναι παρόντες και κυρίως σε όσους δεν είναι πιά μαζί μας : Τον κ. Μιχάλη Παπαμιχαήλ, τον Παναγή Καραντινό, τον αξέχαστο Γιάννη Μπανιά….