Με αφορμή τα 110 χρόνια από την έκδοση του πρώτου Μανιφέστου του Φουτουρισμού«Θα καταστρέψουμε τα μουσεία, τις βιβλιοθήκες, τις ακαδημίες όλων των ειδών. Θα πολεμήσουμε τον μοραλισμό, τον φεμινισμό, κάθε μορφή ευκαιριακής ή χρησιμοθηρικής δειλίας»1. Τον Φεβρουάριο του 1909, ο Φιλίππο Τομάζο Μαρινέττι παρουσίασε στο Μιλάνο το Μανιφέστο του Φουτουρισμού, που είχε γράψει με τους φίλους του Ουμπέρτο Μποτσόνι, Λουίτζι Ρούσολο, Κάρλο Καρά, ενώ την ίδια εποχή αυτό δημοσιεύτηκε στην παρισινή «Φιγκαρό». Η άρνηση του παρελθόντος το οποίο αντιπροσώπευε βαθιές προκαταλήψεις και άγνοια, η πίστη στην τεχνολογία, η αποθέωση της ταχύτητας και του δυναμισμού, ο μιλιταρισμός και η εξύμνηση του πολέμου ως ανώτατη μορφή δυναμισμού, ο πατριωτισμός, η απέχθεια για τις γυναίκες, αποτελούσαν θεμελιακές θέσεις του φουτουρισμού.Από όλα τα πρωτοποριακά κινήματα των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, ο ιταλικός φουτουρισμός φαινόταν αυτός με την περισσότερο μισογυνιστική ματιά. Γιατί, παρόλα αυτά, τόσες γυναίκες συμμετείχαν στο κίνημα του φουτουρισμού; Και γιατί μόνο πρόσφατα, από το ’80 και μετά, γίνονται γνωστές, πέρα από έναν κλειστό κύκλο ειδημόνων;
Wanda Wulz «Io + gatto»
Ο Μαρινέττι, αμέσως μετά την έκδοση του πρώτου μανιφέστου, είχε διευκρινίσει ότι αναφερόταν περιφρονητικά στις γυναίκες του
φεγγαρόφωτου (chiaro di luna), δηλαδή στη στερεοτυπική εικόνα της γυναίκας του 19ου αιώνα, των αναστεναγμών και των δακρύων, την ονειροπόλα και ανόητη που διαβάζει Ντ’ Ανούντσιο. Στο δεύτερο (κατά άλλους τρίτο) μανιφέστο
Να σκοτώσουμε το φεγγαρόφωτο (Uccidiamo il chiaro di luna) που δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 1909, καταρχάς στα γαλλικά, όπως όλα τα κείμενά του, καταδικάζει τη λυρική ποίηση του 19ου αιώνα, ενώ ο μυθιστοριογράφος και ποιητής Γκαμπριέλε Ντ’ Ανούντσιο βρίσκεται, ειρωνικά ή πολεμικά, πάντα στο στόχαστρο του Μαρινέττι, καίτοι, για ένα διάστημα, συμπορεύτηκαν ιδεολογικά. Και στο
Come si seducono le donne, έναν κομψό οδηγό αποπλάνησης των γυναικών που ο Μαρινέττι έγραψε το 1916, τραυματίας πολέμου στο νοσοκομείο, επιτίθεται στον τύπο της γυναίκας που «εμείς οι εγωιστές, ζηλότυποι άντρες δημιουργήσαμε»: υποκρίτρια, μούσα ή femme fatal, ζει φυλακισμένη σε μια κοινωνία που πλάθει ψεύτικους μύθους όπως, για παράδειγμα, είναι η αιώνια συζυγική πίστη. Η γυναίκα που «οι άντρες δημιούργησαν», την οποία ο Μαρινέττι και οι φίλοι του μισούν, είναι αυτή που με τη φιληδονία της και τον επιθετικό ερωτισμό της αποδυναμώνει τον ανδρισμό τους. Είναι αυτή που με το συναισθηματισμό και τον αστικό κομφορμισμό της εναντιώνεται στο πόλεμο και είναι άρα εχθρός του νέου φουτουριστή άντρα, του υπερανθρώπου.
Μισογυνισμός και φουτουρισμόςΑν αυτή ήταν μια πολεμική που κρατούσε την υποτιμητική, για τις γυναίκες, συζήτηση σχετικά με την ταυτότητα και τους ρόλους τους εντός του πολύ μικρού κύκλου μιας ελίτ, η ανάπτυξη, την ίδια εποχή, του φεμινιστικού κινήματος στις προτεσταντικές χώρες συνοδευόταν από ψευδοεπιστημονικές θεωρίες που στόχο είχαν να νομιμοποιήσουν την κατωτερότητα της γυναίκας. Το φεμινιστικό κίνημα που είχε αργήσει πολύ να αναπτυχθεί στην Ιταλία, συγκριτικά με τις χώρες του Βορρά, είχε βρεθεί συνθλιμμένο ανάμεσα στην κανονιστική συμπεριφορά που επέβαλε η καθολική εκκλησία και στην πίεση των σοσιαλιστών να ενσωματώσουν στο εργατικό κίνημα τις διεκδικήσεις των γυναικών για τα πολιτικά δικαιώματά τους. Κατά συνέπεια, σύμφωνα με την Silvia Contarini, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Paris Nanterne, ο μισογυνισμός δεν αποτελούσε ένα διακριτό χαρακτηριστικό του φουτουρισμού, όπως συχνά παρουσιάζεται, γιατί έτσι είναι και πιο εύκολη η σύνδεση του με το φασισμό, αλλά μάλλον ένα από τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της Ευρώπης του fin-de-siècle.
Οι αντιθέσεις και οι παραδοξότητες που καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό το φουτουρισμό, έφταναν σε ακραίο σημείο σε ό,τι αφορά τις γυναίκες του κινήματος, καθώς η καθεμία ακολουθούσε διαφορετική διαδρομή.
Valentine de Saint-Point
Μια σημαντική φουτουρίστριαΊσως αυτή με τις περισσότερες αντιφάσεις, αλλά και η πιο σημαντική ήταν η Valentine de Saint-Point, μυθιστοριογράφος, ζωγράφος, χορεύτρια, φίλη του Μαρινέττι και ορκισμένη εχθρός του αστικού φεμινισμού. Με το δικό της «Μανιφέστο των φουτουριστριών» πρόσφερε σε πολλές καλλιτέχνιδες έμπνευση και αυτοπεποίθηση και με το «Μανιφέστο της Ακολασίας», το 1913, απάντησε στον Μαρινέττι, επιδιώκοντας να δημιουργήσει τη δική της «υπεργυναίκα», αποθεώνοντας «την Τέχνη και τον Πόλεμο ως μέγιστο συγκερασμό της φιληδονίας […]και την Ακολασία ως τη σαρκική αναζήτηση του άγνωστου». Στη μεγάλη φοβία (και ανομολόγητη επιθυμία) των φουτουριστών ότι θα θηλυκοποιούνταν, αντέτεινε την πεποίθηση ότι δεν υπάρχουν άντρες και γυναίκες αλλά «θηλυκότητες και αρρενωπότητες», ενώ σοκάρισε ακόμα και τον Μαρινέττι με τον εξωφρενικό ισχυρισμό ότι κι ο βιασμός αποτελούσε τη «φυσική διεύρυνση της ενστικτώδους ζωτικότητας».
Η Valentine de Saint-Point, τη δεκαετία του ’20, εγκαταστάθηκε στη Αίγυπτο, ως πολέμια της αποικιοκρατίας ενστερνίστηκε τον αραβικό εθνικισμό, ασπάστηκε το σουφισμό, επιχείρησε να δημιουργήσει ένα κίνημα ισλαμικού φεμινισμού, που να σέβεται δηλαδή τις παραδόσεις, και ήρθε αντιμέτωπη με την οργή των αιγυπτίων φεμινιστριών που, αντίθετα, αδημονούσαν να απαλλαγούν από τη μαντήλα. Πέθανε στο Κάιρο το 1953.
Γυναίκες του κινήματοςΕνδεικτικά αναφέρω ελάχιστες από τις πολλές φουτουρίστριες: Η Rosa Rosà, συγγραφέας αυστριακής καταγωγής έγραψε το
Μια γυναίκα με τρεις ψυχές (Una donna con tre anime), μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας, το πρώτο στην ιταλική γλώσσα, από τα πιο σημαντικά έργα των φουτουριστριών, το οποίο πρόσφατα επανεκδόθηκε. Μέσα από μια φανταστική ιστορία, παρουσιάζει τη νέα γυναίκα που έχει ξεπεράσει τον κοινωνικό αποκλεισμό και δημιουργεί ισότιμες σχέσεις με τον άνδρα.
Benedetta Cappa Marinetti «Visione di porto», 1933
Η Benedetta Cappa Marinetti, που υπέγραφε μόνο με το όνομά της, Benedetta, ζωγράφος και συγγραφέας, σύζυγος του Marinetti, δημιούργησε έργα με θέματα την ταχύτητα και τη φύση, στα οποία κυριαρχούσε το μπλε, που αντιπροσώπευε τον αέρα, τη θάλασσα, την ελευθερία, και η αεροδυναμική κίνηση. Δήλωνε γεννήτορας των τεχνών ενώ το έργο της
Spicologia di 1 uomo, που από λάθος θα μπορούσε να διαβαστεί Psicologia, δηλαδή
Ψυχολογία ενός άνδρα, παίζει με τη λέξη
spillo, καρφίτσα, και παρουσιάζει τεντωμένα νήματα «καρφιτσωμένα» γύρω από έναν κύκλο που στο κέντρο του υπάρχει η λέξη vuoto=κενό, πρώτο δώρο της στον Μαρινέττι.
Η Eva Amendola Kuhn, γεννημένη στο Βίλνο της Λιθουανίας, συγγραφέας και μεταφράστρια από πολλές γλώσσες, μεταξύ άλλων μετέφρασε και Ντοστογέφσκι στα ιταλικά, σύζυγος του πολιτικού ηγέτη Τζοβάνι Αμέντολα, έζησε μια περιπετειώδη ζωή, με πολλές προσωπικές και οικογενειακές τραγωδίες. Το 1912, γοητευμένη από την καλλιτεχνική προσωπικότητα του Μαρινέττι, αρθρογραφεί στα περιοδικά «L’ Italia futurista» και «Roma futurista» ενώ, μετά το 1945, ανέλαβε την έδρα της αγγλικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο της Ρώμης, αφήνοντας πίσω της σημαντικό κριτικό και μεταφραστικό έργο.
Αναδίπλωση του κινήματοςΛιγότερο αντιφατικές αλλά πικρές είναι οι αποτιμήσεις 110 χρόνια μετά τη δημοσίευση του πρώτου μανιφέστου. Αρχές της δεκαετίας του ’20 αποτυγχάνει η προσπάθεια του κινήματος να μετεξελιχθεί σε κόμμα, αποτυγχάνει έτσι και το ουτοπικό σχέδιο της ταύτισης της ζωής με την τέχνη, ενώ ο πολιτικός λόγος περιστρέφεται γύρω από τις αρνητικές επιπτώσεις που η γυναικεία χειραφέτηση επιφέρει στο γάμο. Ο φασισμός επιβάλλει στις γυναίκες το ρόλο της συζύγου και μητέρας, ενώ κι ο Μαρινέττι ενδύεται το ρόλο του συντηρητικού οικογενειάρχη. Μια από τις μεγάλες αντιφάσεις των φουτουριστών ήταν ότι, ενώ απεχθάνονταν οτιδήποτε αναγόταν στο παρελθόν, οι θέσεις τους για τις γυναίκες, ο φόβος ότι θα απολέσουν τα ανδρικά τους προνόμια και η εμμονή τους με την ανωτερότητα του ανδρισμού, αναπαρήγαγαν όλα τα στερεότυπα του 19ου αιώνα.
Όπως επισημαίνει η Contarini, ένα κίνημα που γεννήθηκε για να ανατρέψει όλες τις συμβάσεις του 19ου αιώνα, απέτυχε γιατί δεν κατάφερε να αντιμετωπίσει τις δικές του προκαταλήψεις.
Όμως, η μεγάλη έκθεση
L’ elica e la luce (Ο έλικας και το φως), πέρυσι στο μουσείο MAN, στο Νουόρο της Σαρδηνίας, οι επανεκδόσεις πολλών σημαντικών και ριζοσπαστικών έργων των φουτουριστριών, καθώς και οι κριτικές μελέτες των τελευταίων χρόνων, αναδεικνύουν τις διαφορετικές φωνές και την καλλιτεχνική συμβολή σπουδαίων γυναικών, που για χρόνια επισκιάζονταν από την εικόνα τους ως αμαζόνες, τα επιθετικά σλόγκαν αλλά και την αμήχανη σιωπή.
Σοφία Ξυγκάκη1 www.youtube.com/watch?v=qs1ZL3yVbOI