Την περασμένη Τρίτη έγινε η παρουσίαση του βιβλίου του Κωστή Χατζημιχάλη «Τοπία της κρίσης στη Νότια Ευρώπη, στα μονοπάτια της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια). Παρουσιάζουμε αποσπάσματα από τις ομιλίες στην πράγματι πολύ ενδιαφέρουσα εκδήλωση, όπου αναπτύχθηκαν οι επιστημονικοί, κινηματικοί και πολιτικοί προβληματισμοί για την Ελλάδα της κρίσης, αλλά και την Ευρώπη.
Το φιτίλι που μπορεί να πυροδοτήσει ένα δημιουργικό στοχασμόΤου Χάρη ΓολέμηΑν ο Χατζημιχάλης είχε ακολουθήσει την επικοινωνιακή πεπατημένη στην παρουσίαση του νέου βιβλίου του, στο σημερινό πάνελ θα ήταν επιφανή πρόσωπα· υπουργοί, υφυπουργοί, γενικοί γραμματείς και στελέχη από διάφορους πολιτικούς χώρους, συμπεριλαμβανομένης προφανώς της Κεντροαριστεράς, η οποία εσχάτως είναι πάλι της μόδας, που με την απλή παρουσία τους θα το έκαναν διάσημο. Δεν το έπραξε, όπως και σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις στο παρελθόν. Και έτσι εμείς οι τρεις ελπίζουμε ότι θα γίνει το αντίστροφο. Το πόνημά του να κάνει διάσημους εμάς που έχουμε την τιμή και ευχαρίστηση να το παρουσιάσουμε.
Δεν κρύβει τα λόγια τουΗ παραπάνω διαφοροποίηση του Κωστή από τον γενικό κανόνα είναι χαρακτηριστική της σεμνότητας και του ήθους ενός οργανικού διανοουμένου της Αριστεράς, σύμφωνα με τον ορισμό του Γκράμσι, του οποίου το φάντασμα πλανάται πάνω από όλο το βιβλίο.
Το βιβλίο αυτό, αλλά και το γενικότερο έργο του, δίνουν στον Χατζημιχάλη μια περίοπτη θέση στο χώρο της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας ριζοσπαστικής γεωγραφίας, όπως φάνηκε και από τους λόγους των διακεκριμένων επιστημόνων που τον τίμησαν με την παρουσία τους, στην πρόσφατη εκδήλωση που έγινε στο Χαροκόπειο.
Στο σημείο αυτό θέλω να τονίσω μία ακόμα αρετή του Κωστή, όπως αυτή εμφανίζεται και σε αυτό το βιβλίο του, που λόγω ιδιοσυγκρασίας εκτιμώ ιδιαίτερα. Ο εξαιρετικά ευγενής στους τρόπους και τη συμπεριφορά του συγγραφέας δεν μασάει τα λόγια του. Σε αντίθεση με όσους και όσες στο δημόσιο λόγο τους, ιδιαίτερα τον γραπτό, κρύβουν όσα εξομολογούνται στο δημόσιο κύκλο τους ή στο μαξιλάρι τους, οι πιο φοβισμένοι. Έτσι, δεν διστάζει να μιλήσει για την ουσιαστική προσκόλληση, έστω και άθελά τους, ορισμένων ελλήνων και ξένων κεντροαριστερών πανεπιστημιακών στο νεοφιλελευθερισμό, να κατακρίνει την υποτίμηση αν όχι την καταδίκη των κινητοποιήσεων κατά τη διάρκεια της κρίσης, κυρίως αυτών των πλατειών τόσο από τη σοσιαλδημοκρατία όσο και από τα δογματικά κομμουνιστικά κόμματα ή ένα μέρος της άκρας αριστεράς, χωρίς όμως να καταλήγει στην άκριτη εξύμνηση των κινημάτων και μη διστάζοντας να επικρίνει το σεχταρισμό ορισμένων από αυτά, καθώς και τη γραφειοκρατικοποίηση κάποιων πολλά υποσχόμενων παραδειγμάτων στο πεδίο του νέου κοινοτισμού ή στη γενικότερη πολιτική, των νέων ριζοσπαστικών κομμάτων που γεννήθηκαν ή ενισχύθηκαν στην κρίση.
Χαρακτηρίζει με παρρησία, όπως άλλωστε έκανε και τότε που ήταν τα πράγματα ζόρικα για τους αιρετικούς της αριστεράς, την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, ως κατ’ όνομα σοσιαλιστική, τις χώρες του πρώην υπαρκτού ως καθεστώτα του ανατολικού κρατικού ψευδό-σοσιαλισμού. Δεν διστάζει να μιλήσει για την μετατροπή των νότιων κρατών της Ευρώπης σε ημι-προτεκτοράτα και να υποστηρίξει ότι στην Ελλάδα, μετά το 2010, έχει επιβληθεί καθεστώς οιονεί προτεκτοράτου. Αναγνωρίζοντας τα θετικά του ΣΥΡΙΖΑ, της ηγεσίας και των μελών του κόμματος και της κυβέρνησής του –με τους ΑΝΕΛ, δυστυχώς, μέχρι πρόσφατα- στον τομέα της αλληλεγγύης, της υγείας, της αγοράς εργασίας. Ασκεί, ταυτόχρονα, σφοδρή κριτική σε πράξεις και παραλείψεις τους.
Ένα συναρπαστικό βιβλίοΕπί του συγκεκριμένου έργου, λοιπόν. Σήμερα παρουσιάζουμε ένα πλούσιο σε πληροφορίες και προβληματισμό, συναρπαστικό βιβλίο. Απολαυστικό στην ανάγνωση, αλλά και ιδιαίτερα χρήσιμο στους πανεπιστημιακούς, τους φοιτητές, τους ερευνητές, αλλά και τους ακτιβιστές των κινημάτων και τα μέλη των κομμάτων της αριστεράς. Στα επτά κεφάλαιά του, μέσα από μια επιστημονική επισκόπηση, από τη σκοπιά της ριζοσπαστικής γεωγραφίας, των αιτιών και των επιπτώσεων της κρίσης στις χώρες της Νότια Ευρώπης, θίγονται ευρύτερα ζητήματα, που κατά τη γνώμη μου αφορούν και τη στρατηγική της ανανεωτικής και ριζοσπαστικής αριστεράς στην Ελλάδα και τη Νότια Ευρώπη, από έναν άνθρωπο που είναι κριτικά ενεργός στο χώρο αυτό, εδώ και πολλές δεκαετίες. Η γραφή επιστημονικά θεμελιωμένη με στατιστικά στοιχεία καταφέρνει να παρουσιάσει τις ασυνεχείς οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις, καθώς και την πάλη των ιδεών, που αφορούν κυρίως τη Νότια Ευρώπη, αλλά και γενικότερα την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση από τη δεκαετία του 1980 μέχρι σήμερα. Σε αυτό το συγγραφικό ντοκιμαντέρ, οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες δεν εμπλουτίζουν μόνο τις γνώσεις τους, αλλά αναγνωρίζουν και τους κατά καιρούς προβληματισμούς τους, τις δράσεις τους, τις εντάξεις και τις αποχωρήσεις τους, τις χαρές και τις απογοητεύσεις τους. Το μεγάλο πλεονέκτημα του βιβλίου δεν είναι τόσο ο γλαφυρός και εκρηκτικός τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται συνοπτικά, αλλά περιεκτικά, οι επιπτώσεις της κρίσης στη Νότια Ευρώπη. Γι’ αυτά έχουν γραφτεί πολλά, περισσότερο ή λιγότερο ενδιαφέροντα, και ειδικά για την Ελλάδα , απολογητικά ή χολερικά, μεγάλα ή μικρά κείμενα, από διάφορους πανεπιστημιακούς, δημοσιογράφους ή πολιτικούς στη χώρα μας και το εξωτερικό. Η ιδιαιτερότητα και το ενδιαφέρον του συγκεκριμένου έργου βασίζεται στην προσπάθεια του Χατζημιχάλη να εξηγήσει τις δομικές και όχι τις συγκυριακές αιτίες της κρίσης, χρησιμοποιώντας το αγαπημένο του εργαλείο, της ριζοσπαστικής γεωγραφίας. Καμία παρουσίαση, ακόμα και η πιο περιεκτική δεν μπορεί να συμπεριλάβει όλα τα θέματα που θίγονται σε αυτό το βιβλίο. Αμφιβάλλω δε αν όσοι και όσες βρίσκονται σήμερα σε αυτή την αίθουσα θα μπορέσουν να έχουν μια πλήρη εικόνα του, ακόμα και μετά τις εισηγήσεις μας. Η ανάγνωση του είναι ένας πολύ ευχάριστος μονόδρομος, τον οποίο μπορείτε να διαβείτε ανακαλύπτοντας πεδία των δικών σας ενδιαφερόντων, που μπορούν να ανοίξουν νέες συζητήσεις είτε να είναι το έναυσμα νέων ερευνητικών σχεδίων.
ΦιτίλιΣε πολιτικό επίπεδο, το βιβλίο δεν είναι το λυσάρι που κάποιοι και κάποιες ίσως περιμένουν, αλλά το φιτίλι που μπορεί να πυροδοτήσει ένα δημιουργικό στοχασμό και ενδεχομένως να παρακινήσει σε δράσεις (…)
Το ερώτημα που απασχολεί εμένα και το ευρωπαϊκό δίκτυο transform, που έχει συστήσει ειδική ομάδα για τη νότια Ευρώπη, είναι αν με δεδομένες τις ομοιότητες που δικαιολογούν την αντιμετώπιση της νότιας Ευρώπης ως ένα ενιαίο, αν και όχι ομοιογενές όλον, μπορεί να υπάρξει συνεργασία, συντονισμός, κοινή δράση και συμπόρευση -σε τελευταία ανάλυση- των κοινωνικών και ριζοσπαστικών αριστερών πολιτικών δυνάμεων των επιμέρους χωρών, με στόχο τον εθνικό, περιφερειακό και ευρωπαϊκό μετασχηματισμό σε μετα-καπιταλιστική κατεύθυνση (…)
Σήμερα, παρά την παραμονή του συστημικού πια ΣΥΡΙΖΑ στην κυβέρνηση στην Ελλάδα και τη στήριξη που παρέχουν οι ας πούμε αντισυστημικές δυνάμεις της ισπανικής και πορτογαλικής αριστεράς, στις σοσιαλιστικές κυβερνήσεις των χωρών τους, που έχουν ένα πρόγραμμα θα έλεγα λιγότερο ριζοσπαστικό από αυτό του ΣΥΡΙΖΑ, δεν φαίνεται να ενισχύεται το ενδεχόμενο στενότερων μεταξύ τους πολιτικών συνεργασιών.
* Ο Χ. Γολέμης είναι επιστημονικός σύμβουλος του ευρωπαϊκού δικτύου transform
Συμβολή στην προσπάθεια για κοινή κατανόηση Της Δήμητρας ΣιατίτσαΑυτό το βιβλίο είναι ένα ταξίδι, μια διαδρομή από τη νωπή ακόμα ιστορία από τη σκοπιά της κριτικής και ριζοσπαστικής γεωγραφίας. Είναι ένα βιβλίο που περιλαμβάνει μια πολύπλευρη και σύνθετη αφήγηση, με πολύ πλούσιες πληροφορίες, εμπειρίες και τεκμηρίωση από τις χώρες της νότιας Ευρώπης, σε μία συγκριτική και ερμηνευτική προσέγγιση.
Μας θυμίζει ότι η κρίση δεν είναι ένα σημείο ρήξης, δεν είναι μια τομή, αλλά μια συνέχεια και συνέπεια της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης και έχει τις ρίζες της στην ιστορία και τη γεωγραφία, σε αντιπαραβολή με προσεγγίσεις που θέλουν να κοιτάζουν μόνο στο κοντινό παρελθόν και ενάντια στη μακροσκοπική οικονομική θεώρηση και τον οικονομικό ντετερμινισμό, που αγνοεί ανθρώπους, τόπους, πολιτισμούς, που αγνοεί την κλίμακα της καθημερινής ζωής και τις επιπτώσεις που έχουν οι διακυμάνσεις και οι κρίσεις οικονομίας στους τόπους και τις κοινωνίες, ιδιαίτερα στις πιο αδύναμες κοινωνίες (…)
Τρία χαρακτηριστικάΘέλω να σταθώ σε τρία χαρακτηριστικά του βιβλίου που θεωρώ πολύ σημαντικά. Είναι καταρχάς ένα τεκμήριο μνήμης, ενάντια στην ταχύτητα των εξελίξεων και την πύκνωση του πολιτικού χωροχρόνου των τελευταίων χρόνων και την κανονικοποίηση της λιτότητας. Μια προσπάθεια τεκμηρίωσης της διαδρομής, που μας θυμίζει ότι δεν πρέπει να ξεχνάμε το πώς φτάσαμε ως εδώ. Εκτός από μπροστά πρέπει να κοιτάμε και πίσω. (…) Η διατήρηση της μνήμης έχει σημασία όχι μόνο για ερμηνευτικούς λόγους, αλλά και για λόγους πολιτικούς, καθώς δυνάμεις της αριστεράς και πρόσωπα, που σήμερα είναι στην εξουσία δεν πρέπει να ξεχνούν και δεν πρέπει να ξεχνάμε από πού ερχόμαστε και γιατί είμαστε εδώ (…)
Δεύτερον είναι ένα εγχειρίδιο ριζοσπαστικής γεωγραφίας, γιατί με αφορμή την αφήγηση για τη νότια Ευρώπη, το βιβλίο εισάγει σε έννοιες και προσεγγίσεις του κλάδου, όπως έχουν αυτές εξελιχθεί στην πορεία των τελευταίων δεκαετιών (…)
Τρίτον, διαβάζοντας το βιβλίο αναγνωρίζει κανείς ότι ο Κωστής Χατζημιχάλης εντάσσεται σε μια παράδοση στρατευμένων αριστερών διανοούμενων, που παράλληλα με το σημαντικό ακαδημαϊκό έργο τους, αξιοποιούν τα επιστημονικά τους όπλα και εργαλεία, για πολιτική παρέμβαση (…)
Τα κινήματα της περιόδου της κρίσηςΘέλω να σταθώ ιδιαίτερα στο κεφάλαιο για τα κινήματα. Εδώ ο Κωστής Χατζημιχάλης υιοθετεί την κατεύθυνση της ριζοσπαστικής γεωγραφίας, που εκτός από την ακαδημαϊκή και επιστημονική γνώση, αξιοποιεί τη γνώση που παράγουν τα κινήματα ως μια νέα, κατά Γκράμσι, φιλοσοφία της πράξης. Τα κοινωνικά κινήματα δεν είναι μόνο οι αισθητήρες και τα μεγάφωνα των χωροκοινωνικών ανισοτήτων και αντιφάσεων του συστήματος, αλλά μέσα από τη δράση τους και το λόγο τους, παράγουν νέα γνώση, που η θεωρία, η επιστήμη, η πολιτική πρέπει να αφουγκραστεί και να ενσωματώσει (…)
Τα κοινωνικά κινήματα της περιόδου της κρίσης παρουσιάζονται με τις αντιφάσεις τους, τα προβλήματα και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, για την επέκτασή τους, τη βιωσιμότητά τους και τη μετάβασή τους σε άλλες κλίμακες, ώστε να μπορέσουν να παράξουν ευρύτερους ριζοσπαστικούς μετασχηματισμούς στο σύνολο της κοινωνίας, του κράτους και των θεσμών. Αλλά και ως σπόροι, που θέτουν τις βάσεις για μια άλλη κοινωνία (…)
Η πολιτική δράση, ο απρόβλεπτος παράγονταςΠαρά τις δυσκολίες και τα αδιέξοδα, που αναδεικνύονται σε διαφορετικά κεφάλαια του βιβλίου, σε ό,τι αφορά την οικονομική ανάπτυξη, τη δημοκρατία και την κοινωνική δικαιοσύνη, τόσο σε ευρωπαϊκή όσο και σε παγκόσμια κλίμακα, το βιβλίο εν τέλει διαπνέεται από αισιοδοξία και πίστη για το μέλλον, μια πίστη στις προοδευτικές δυνάμεις, σε γυναίκες και άνδρες, νέες και νέους, που συμμετέχουν στους καθημερινούς αγώνες, στους χώρους καθημερινής αναπαραγωγής και στους χώρους εργασίας και επενδύουν την ενέργειά τους και την ενσώματη γνώση τους, στην υλοποίηση εναλλακτικών δράσεων και κατευθύνσεων.
Η πολιτική δράση είναι ο απρόβλεπτος παράγοντας που μπορεί να αλλάξει την πορεία των πραγμάτων. Αν και δεν έχουμε όλοι και όλες τις ίδιες ιδέες ή δεν συμφωνούμε στο ίδιο σχέδιο για την επόμενη μέρα, η κοινή εμπειρία της κρίσης, μας λέει ο Κωστής, καθώς και η πανευρωπαϊκή δικτύωση και αλληλεγγύη που έχουμε αναπτύξει, μπορούν να αποτελέσουν τον καμβά για κοινή κατανόηση και συντονισμένη δράση. Και το βιβλίο του Κωστή Χατζημιχάλη είναι μια τέτοια συμβολή στην προσπάθεια για κοινή κατανόηση, για τη διεθνική επικοινωνία, για να κατανοήσουμε τις διαφορές μας και να μάθουμε από αυτές, αλλά και να αντιληφθούμε και όσα μας ενώνουν.
Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του προτείνει ένα πλαίσιο για να σκεφτούμε και να δράσουμε διαφορετικά, με τη βοήθεια της συνθετικής ματιάς της ριζοσπαστικής γεωγραφίας, προκειμένου να αξιολογήσουμε και να κρίνουμε, έστω και εν μέσω της κρίσης, το παρελθόν, κοιτώντας μπροστά και αναζητώντας πολιτικές της ελπίδας.
* Η Δ. Σιατίτσα είναι διδάκτορας του τμήματος Χωροταξίας και Πολεοδομίας του ΕΜΠ..
Η νέα εποχή των τεράτων βρίσκεται ήδη στις αυλές μας Του Λόη ΛαμπριανίδηΘα ήθελα να μείνω σε τρία ζητήματα από τα πολλά που αναδεικνύει ο Κ. Χατζημιχάλης στο βιβλίο του. Το ένα είναι ότι τονίζει τη σημασία των κινημάτων. Το δεύτερο είναι ότι τονίζει τη σημασία του μακρού χρόνου στην κατανόηση της εξέλιξης της οικονομίας. Και το τρίτο είναι ότι κριτικάρει τον τρίτο δρόμο της οικονομικής γεωγραφίας, που άσκησε πολύ μεγάλη επιρροή στη χάραξη της πολιτικής της Ε.Ε. (…)
Ο τρίτος δρόμοςΝομίζω ότι το τρίτο σημείο είναι ίσως το κύριο θέμα του βιβλίου, με την εύστοχη κριτική του στην προσέγγιση του τρίτου δρόμου στην οικονομική γεωγραφία, γνωστή και ως νέα οικονομική γεωγραφία. Συνοψίζω τις θέσεις του Κωστή: Ο τρίτος δρόμος διαμορφώθηκε με δύο κυρίως αντιπάλους, την καθαρά νεοκλασική προσέγγιση της ανάπτυξης, όπου η βασική ιδέα είναι ότι με την κατάλληλη λειτουργία των διαχρονικών αλλά ιστορικών θεσμών προστασίας της ελεύθερης αγοράς και της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και με αρκετή υπομονή βεβαίως, θα επέλθει η ανάπτυξη και θα υπάρχει σύγκλιση κέντρου-περιφέρειας. Εδώ το πρόβλημα χώρος (περιφέρεια) μετατρέπεται σε χρόνος, δηλαδή αν συμβούν τα παραπάνω είναι μόνο ζήτημα χρόνου, η ανάπτυξη και η σύγκλιση. Ακόμα και εκεί όπου δεν θα έρθει η σύγκλιση, οι οικονομικοί άνθρωποι –κατά τη νεοκλασική έννοια- θα ψηφίσουν, όπως λέμε, με τα πόδια, δηλαδή θα μεταναστεύσουν στις ευημερούσες περιοχές και μετά είναι «όλα καλά», θα υπάρξει ισορροπία. Ο Κωστής δεν ασχολείται ιδιαίτερα με την κριτική αυτής της θεωρίας, που παρά την απαξίωσή της παραμένει ακόμα σε μεγάλο βαθμό κυρίαρχη. Προτιμά να ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη δεύτερη σε βαθμό επιρροής θέση του τρίτου δρόμου, δηλαδή τη σοσιαλφιλελεύθερη θεωρία, η οποία σε αρκετό βαθμό κυριάρχησε στην Ε.Ε. μετά το Μάαστριχτ, εναλλασσόμενη βεβαίως και με την κυρίαρχη νεοκλασική.
Η τριτοδρομική θεώρηση στην περιφερειακή ανάπτυξη δομήθηκε γύρω από αρκετά οικείες πλέον έννοιες, όπως καινοτόμες και έξυπνες περιφέρειες, δεκτικές στη μάθηση και δικτυωμένες περιφέρειες, δημιουργικές πόλεις κ.λπ. Σε μεγάλο βαθμό πέρασε και στα διαρθρωτικά προγράμματα της Ε.Ε. Η έννοια της έξυπνης εξειδίκευσης χαρακτηρίζει το τρέχον ΕΣΠΑ, είναι σε μεγάλο βαθμό δομημένη γύρω από τις παραπάνω έννοιες. Με δύο λόγια, ο τρίτος δρόμος προσπάθησε να ακολουθήσει μία τρίτη οδό ανάμεσα στο κλασικό αναδιανεμητικό κράτος πρόνοιας, το οποίο ανέχτηκε την κατεδάφιση σε μεγάλο βαθμό, αν δεν την προώθησε (…)
Ξέχασε τα μαθήματα ιστορίας και γεωγραφίαςΤα αποτελέσματα της θεωρίας είναι γνωστά. Η ανισότητα ανθρώπων, περιφερειών, χωρών κυριολεκτικά εκτινάχθηκε στα ουράνια. Τα τελευταία χρόνια κόντεψαν να επαρκέσουν για να διαλυθεί ό,τι με κόπο είχε χτιστεί τα τελευταία εξήντα χρόνια. Με άλλα λόγια, ο τρίτος δρόμος ξέχασε τα μαθήματα της ιστορίας και της γεωγραφίας, ως «δασκάλα ζωής», όπως σημειώνει ο Εκο και μας παραπέμπει ο Κωστής, ιδίως τα μαθήματα του Μεσοπολέμου και αγνόησε το ρόλο της αναδιανεμητικής πολιτικής ανοίγοντας βέβαια διάπλατα ξανά την πόρτα για μια νέα εποχή τεράτων, κατά την γκραμσιανή διατύπωση.
Ο Κωστής δεν επιθυμεί να απαξιώσει το σύνολο της κληρονομιάς του τρίτου δρόμου στη γεωγραφία, κάθε άλλο. Οι παραπάνω εννοιολογήσεις δεν είναι αναγκαστικά χωρίς αξία. Αλλά προσοχή, αφημένες μόνες τους οδηγούν σε διάλυση. Είναι πιθανό να παράγουν εδώ ή εκεί σημαντικό πλούτου, που όμως η άνιση αναδιανομή του να είναι μάλλον αιτία δυστυχίας και διχόνοιας και όχι προόδου και ευημερίας. Πρέπει απλά να συμπεριληφθούν αλλά κατά ουσιαστικό τρόπο, με την επανεισαγωγή του πολιτικού, με την επαναφορά της αναδιανεμητικής πολιτικής και του κράτους πρόνοιας αλλά και της αναβάθμισης της περιφερειακής πολιτικής.
Αλλά νομίζω ότι δεν αδικώ τον Κωστή αν προσθέσω ότι κατά τη θεώρησή του, αυτά μόνο δεν φτάνουν. Αν το πολιτικό επενδυθεί τη μορφή του υπαρκτού κοινοβουλευτισμού, που βιώσαμε στον έναν ή τον άλλο βαθμό στη μεταπολεμική περίοδο, με την εκτεταμένη γραφειοκρατική ακαμψία, την αδιαφορία προς τα λαϊκά αιτήματα, τις υπόγειες διασυνδέσεις με το μεγάλο κεφάλαιο κ.λπ., και μάλιστα όλα αυτά εις το τετράγωνο, ας μου επιτραπεί η έκφραση, όταν όλα αυτά ολοκληρώνονται μέσα από τους θεσμούς της Ε.Ε., αλλά και από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, που προωθεί διηπειρωτικές συμφωνίες «ελεύθερου εμπορίου» και τόσα άλλα, τίποτε δεν πρόκειται να γίνει. Αντίθετα, το νέο πολιτικό πρέπει να απομακρυνθεί από τον ολιγαρχικό κοινοβουλευτισμό που βιώσαμε, και να ενσωματώσει περισσότερες αμεσοδημοκρατικές και συμμετοχικές μορφές. Η νέα εποχή των τεράτων βρίσκεται ήδη στις αυλές μας, υπό τον Μπολσονάρο στη Λατινική Αμερική, τον Τραμπ στις ΗΠΑ, τον Ορμπάν και τον Σαλβίνι, για να μην αναφέρουμε τον Σόιμπλε και τον Μακρόν στην Ευρώπη και τόσους άλλους. Η νέα εποχή των τεράτων ετοιμάζεται να κάνει το κρίσιμο βήμα. Από τις αυλές μας θα προχωρήσει και μέσα στα σπίτια μας.
* Ο Λ. Λαμπριανίδης είναι καθηγητής Οικονομικής Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας