Σε διαβούλευση κατατέθηκε το σχέδιο του νέου Ποινικού Κώδικα, όπου και θα παραμείνει μέχρι τις 27 του μηνός, μετά από περίπου 4 χρόνια κατάρτισής του από τη νομοπαρασκευαστική επιτροπή του υπουργείου Δικαιοσύνης. Το σχέδιο κρίνεται μάλλον αντιφατικό, καθώς ενώ παρατηρούνται αρκετά θετικά βήματα όσον αφορά τις ποινές, την έκτισή τους και την κατηγοριοποίηση των εγκλημάτων, ταυτόχρονα σημειώνεται οπισθοδρόμηση σε σημαντικά εγκλήματα, όπως τα ρατσιστικά, του βιασμού και της εγκληματικής οργάνωσης.
«Το σχέδιο του ποινικού κώδικα κινείται κατά βάση στη σωστή κατεύθυνση, με την έννοια ότι μέχρι τώρα η Ελλάδα είχε από τα πιο αυστηρά πλαίσια ποινών στον ευρωπαϊκό χώρο. Επίσης έχουμε ζητήματα που λύνονται μετά από πολλά χρόνια και αφορούν την αναγνώριση των ελαφρυντικών, τη συρροή των εγκλημάτων κοκ, που επηρεάζουν την επιμέτρηση της ποινής», σημειώνει στην «Εποχή» η Κλειώ Παπαπαντολέων, γενικός γραμματέας της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ).
Συγκεκριμένα, το νέο σχέδιο προβλέπει η ποινή των ισοβίων να επιβάλλεται μόνο κατ’ εξαίρεση, ενώ μειώνει το ανώτατο όριο πρόσκαιρης κάθειρξης από 20 χρόνια σε 15. Στη δυνατότητα έκτισης της ποινής σε κατ’ οίκον περιορισμό που είχαν οι άνω των 75 ετών και οι μητέρες ανήλικων παιδιών έως 8 χρονών (για ποινές μικρότερες της 10ετούς κάθειρξης), μειώνεται η ηλικία στα 70 έτη και προστίθενται οι πάσχοντες από σύνδρομο επίκτητης ανοσοποιητικής ανεπάρκειας τελικού σταδίου, χρόνια νεφρική ανεπάρκεια που υποβάλλονται σε τακτική αιμοκάθαρση, ανθεκτική φυματίωση, τετραπληγικοί, κίρρωση του ήπατος με αναπηρία άνω του 67%, γεροντική άνοια και κακοήθη νεοπλάσματα τελικού σταδίου. Καταργούνται τα πταίσματα και αρκετά κακουργήματα μετατρέπονται σε πλημμελήματα.
Από την άλλη πλευρά, όμως, πραγματική φυλακή πλέον θα κάνουν όσοι έχουν ποινές άνω των τριών χρόνων, αντί των πέντε, όπως ήταν. «Θεωρώ πως προτείνεται η έκτιση τριετούς ποινής επειδή το σχέδιο έχει προχωρήσει σε μια αποκακουργηματοποίηση εγκλημάτων, οπότε αντίστοιχα προβλέπει μια αυστηροποίηση στα πλημμελήματα. Υπάρχει δυνατότητα η έκτιση της ποινής να μην είναι πλήρης σε φυλάκιση, αλλά ένα μέρος της να πρόκειται για κοινωφελή εργασία. Θα χρειαστεί, όμως, περισσότερη μελέτη σε αυτό το σημείο, γιατί υπάρχει κίνδυνος με αυτό τον τρόπο να γεμίσεις τις φυλακές με τα πλημμελήματα», επισημαίνει η γενική γραμματέας της ΕΔΔΑ.
Οι ανισότητες στην έκτιση ποινήςΠαρόλα αυτά, τονίζεται από την ίδια πως «το γεγονός ότι οι μειωμένες ποινές είναι μέσα στο corpus του κώδικα έχει το θετικό ότι δεν καλείται μετά ο νομοθέτης να παίρνει συνέχεια έκτακτα μέτρα αποσυμφόρησης των φυλακών. Αυτό είναι ένα μεγάλο βήμα και για την ασφάλεια δικαίου και για το δικαστικό μηχανισμό και για τους κατηγορούμενους, που θα ξέρουν εκ των προτέρων τι ποινή θα εκτίσουν, χωρίς να έχουμε ανισότητες μέσα στη φυλακή όπου για το ίδιο έγκλημα εκτίουν άλλο χρόνο, ανάλογα αν τους έπιασε ο έκτατος νόμος ή όχι».
Το ζήτημα της ανισότητας όσον αφορά τους καταδικασθέντες επιχειρείται επίσης να διορθωθεί και με την κατάργηση της μετατροπής της στερητικής της ελευθερίας ποινής σε χρηματική. «Η μετατροπή της στερητικής ποινής σε χρηματική ήταν περίπου ακατόρθωτο να το ικανοποιήσει οποιοσδήποτε, καθώς το ύψος τους ήταν περίπου 20 ευρώ την ημέρα με τις προσαυξήσεις. Είναι σωστό, λοιπόν, που καταργείται γιατί δεν μπορούσε να αξιοποιηθεί από όλους, αλλά μόνο από ιδιαίτερα εύπορους», εξηγεί η Κλειώ Παπαπαντολέων.
Ιδιαίτερη σημαντική βελτίωση που ξεχωρίζει στο σχέδιο του νέου κώδικα αποτελεί, σύμφωνα με την ίδια, η αναβάθμιση της κοινωφελούς εργασίας ως ποινή. «Αρκεί βέβαια, να μπορέσει να λειτουργήσει και στην πράξη άμεσα. Αυτό απαιτεί μια δουλειά και από το υπουργείο Δικαιοσύνης, αλλά και τους δήμους, προκειμένου να μπορέσει να υλοποιηθεί ως μέτρο. Επιπλέον, έχει συγκεκριμένους κανόνες και χρονοδιαγράμματα, γεγονός που θα προφυλάξει και από μετατροπή του μέτρου σε εκμετάλλευση εργασίας».
Θετικά στοιχεία του σχεδίου κρίνονται επίσης η κατάργηση αναχρονιστικών άρθρων, όπως η ποινικοποίηση της απεργίας των δημοσίων υπαλλήλων, τα κάτεργα (αν και προφανώς είχαν εκπέσει και δεν εφαρμόζονταν) κοκ, όπως και του άρθρου περί καταχραστών του δημοσίου, καθώς «είχε καταλήξει να είναι ένας εκδικητικός νόμος, από τον οποίο δεν μπορούσε και κανένας δικαστής να απελευθερωθεί από την ποινή των ισοβίων. Είμαστε πια στον ίδιο βηματισμό με την Ευρώπη, δεν υπήρχαν πουθενά αλλού αυτές οι συνέπειες για οικονομικά εγκλήματα». Ενώ παράλληλα αυστηροποιούνται οι ποινές για περιπτώσεις που περιουσιακά ή υπηρεσιακά κακουργήματα στρέφονται κατά του ελληνικού Δημοσίου, επιμηκύνοντας και το χρόνο παραγραφής τους από 15 σε 20 χρόνια.
Αναχρονιστική η διάταξη περί βιασμού
Παρά αυτά τα θετικά στοιχεία, όμως, παρατηρούνται ταυτόχρονα και εξαιρετικά προβληματικές αλλαγές, όπως για παράδειγμα σε ό,τι αφορά το άρθρο 336 για το βιασμό. «Είδαμε ότι όχι μόνο δεν περιλαμβάνεται η αλλαγή του ορισμού του βιασμού με βάση την απουσία συναίνεσης, σύμφωνα με τις δεσμεύσεις της χώρας στα διεθνή πρότυπα, αλλά και την πραγματική αναγκαιότητα των γυναικών, αλλά αντίθετα έχουμε μία οπισθοδρόμηση ακόμα και από τη μέχρι τώρα διατύπωση, καθώς περιορίζεται η έννοια της απειλής από σπουδαία και άμεση απειλή, στην απλή απειλή κατά της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας», επισημαίνεται από την Ειρήνη Γαϊτάνου, υπεύθυνη εκστρατειών του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας.
Αυτό πρακτικά θα σημαίνει πως περιπτώσεις βιασμού υπό την απειλή, για παράδειγμα, δημοσίευσης προσωπικών δεδομένων, δεν θα μπορούν να καταγραφούν ως τέτοιες, ενώ και πάλι το θύμα θα πρέπει να αποδείξει ότι δέχθηκε σωματική βία, που σε περιπτώσεις βιασμού που ήταν αναίσθητο πχ από αλκοόλ, ή που πάγωσε και δεν αντιστάθηκε, δεν μπορεί να φανεί.
«Ακόμα και με τη μέχρι τώρα διατύπωση του βιασμού, έμενε στην ερμηνεία του κάθε δικαστή για το πώς θα προσλάβει την άμεση και σπουδαία απειλή και αυτό στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων σήμαινε ότι δεν καταδικάζονταν πολλοί βιασμοί ως τέτοιοι. Σε κάθε περίπτωση για εμάς είναι απαράδεκτος κάθε ορισμός που δεν θα βασίζεται στην απουσία συναίνεσης», εξηγεί η Ειρήνη Γαϊτάνου, καλώντας το υπουργείο να ανταποκριθεί στα αιτήματα των κινημάτων και σε αυτό που υποχρεωτικά ορίζουν οι συμβάσεις δικαιωμάτων και να υιοθετήσει μετά το τέλος της διαβούλευσης ένα τέτοιο ορισμό.
Επικίνδυνη η αλλαγή για την εγκληματική οργάνωσηΜια δεύτερη αλλαγή που ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων αφορά τη μείωση της ποινής για την ηγεσία εγκληματικής οργάνωσης, που θα έχει άμεσο αντίκτυπο σε μια τυχόν καταδίκη της ΧΑ.
«Σε ό,τι αφορά το άρθρο για την εγκληματική οργάνωση, βρισκόμαστε σε πλήρη αναντιστοιχία και με αυτά που συμβαίνουν αυτή τη στιγμή και σε σχέση με τη δίκη της Χ.Α. που δεν γίνεται να μην τη λάβει κανείς υπόψιν του, γιατί το αδίκημα δικάζεται σε αυτή τη μορφή και είναι ιδεοτυπικό. Δεν μπορείς να προβαίνεις σε μία τέτοια μείωση ποινών, που και δογματικά είναι προβληματική, γιατί και αυτός που τη διευθύνει και το απλό μέλος που ακολουθεί τις οδηγίες προτείνεται να τιμωρούνται το ίδιο, ενώ δεν έχουν την ίδια ευθύνη. Επίσης έρχεται σε αντίφαση με τη διάταξη για την τρομοκρατική οργάνωση, όπου εκεί τιμωρούμε και συμπεριφορές που δεν ήταν ποινικοποιημένες πριν, και που δεν μπορούν να αποδειχθούν εύκολα, γιατί σχετίζονται με τη βούληση, το φρόνημα και τη σκέψη ενός προσώπου. Το σύνολο λοιπόν αυτών των διατάξεων θα πρέπει να επαναξεταστεί από το υπουργείο και να καταλήξουμε σε ένα πιο ομαλό ποινικοποίησης αυτού του τύπου συμπεριφορών και όχι φρονήματα και βούληση», τονίζεται από την Κλειώ Παπαπαντολέων.
Αγκάθι ακόμα του σχεδίου του νέου ποινικού κώδικα αποτελεί και η μετατροπή του ρατσιστικού κινήτρου από αυτοτελές άρθρο και έγκλημα, ως επιβαρυντικό μόνο στοιχείο.
«Με το σχέδιο αυτό ουσιαστικά καταργούνται τα εγκλήματα με ρατσιστικά χαρακτηριστικά. Καταργούνται συγκεκριμένα τα σχετικά άρθρα 81Α και 361Β. (…) Τα φερόμενα ρατσιστικά εγκλήματα σήμερα εισάγονται στο ακροατήριο με το άρθρο 81Α που ορίζει ρητά το ρατσιστικό έγκλημα. Αυτό επιτρέπει να διερευνηθεί το φερόμενο ρατσιστικό έγκλημα κατά την προανάκριση/προκαταρκτική εξέταση. Επίσης επιτρέπει στα θύματα που επιλέγουν να παρασταθούν ως πολιτικώς ενάγοντες να εξετάζουν το ρατσιστικό κίνητρο κατά την εξέταση των μαρτύρων και να αγορεύουν οι δικηγόροι τους επ’ αυτού. Τέλος, οι προβλεπόμενες ποινές σε σχετικές καταδίκες είναι ρητά αυξημένες με το 81Α και πάνω από το ανώτερο όριο που προβλέπουν τα αντίστοιχα με τα εγκλήματα άρθρα», εξηγεί ο Παναγιώτης Δημητράς από το Ελληνικό Παρατηρητήριο των Συμφωνιών του Ελσίνκι, στο σχόλιό του επί της διαβούλευσης, ζητώντας τη διατήρηση του άρθρου ως έχει.
Σημεία που χρήζουν προσοχήςΠέραν των ζητημάτων αυτών που χρήζουν άμεσης αλλαγής, στο σχέδιο του νέου κώδικα παρατηρούνται κι άλλα σημεία που χρήζουν περαιτέρω μελέτης, όπως ο επαυξημένος ρόλος του εισαγγελέα και η δυνατότητα να έρχεται σε συμφωνία με τους κατηγορούμενους σε περίπτωση παραδοχής ενοχής, χωρίς τη διεξαγωγή δίκης, προσφέροντας ευνοϊκότερη ποινή.
«Το σύστημα δίνει διευρυμένες αρμοδιότητες στον εισαγγελέα, είναι μια καινοτομία στο ελληνικό ποινικό δίκαιο, που πρέπει να τη δούμε με προσοχή πώς θα εφαρμοστεί, αν όντως θα έχει τα αποτελέσματα που επιδιώκει η νομοπαρασκευαστική επιτροπή. Δεν ξέρω αν αυτό ο σύστημα θα μπορούσε να κουμπώσει στο ελληνικό σύστημα και να μην παράξει στρεβλώσεις. Όταν λες ότι ο εισαγγελέας έρχεται σε συμφωνία με τον κατηγορούμενο, είναι σαν να προϋποθέτεις ότι είναι δύο υποκείμενα σε ίση θέση, αλλά δεν είναι όμως. Είναι προφανές αυτό, άρα εξαρχής η συμφωνία έχει προβληματικά στοιχεία», σημειώνει σχετικά η Κλειώ Παπαπαντολέων. Άλλωστε, σε περιπτώσεις εφαρμογής τέτοιων συστημάτων, όπως στην Αμερική, έχουν καταγραφεί πλείστες περιπτώσεις όπου αθώοι κατηγορούμενοι δηλώνουν ένοχοι υπό το φόβο μήπως καταδικαστούν με πολύ υψηλότερη ποινή.
Επίσης προβληματική κρίνεται και η χρήση της μη εύλογης διάρκειας μιας δίκης ως ελαφρυντικό στοιχείο. «Είναι εσφαλμένη προσέγγιση να θεωρείται η διάρκεια της δίκης σαν ελαφρυντικό του κατηγορούμενου. Το θέμα δεν είναι να δίνουμε ελαφρυντικά, επειδή οι δίκες κρατάνε πολύ, αλλά να βρούμε τρόπους ώστε να μην κρατάνε πολύ. Δεν είναι ότι προσβάλλεται το τεκμήριο αθωότητας σε αυτή την περίπτωση, που δεν υπάρχει πρόβλεψη για αυτό ούτε σε αυτή τη μεταρρύθμιση, απλά αναγνωρίζεται ένα πρόβλημα που πάει να λυθεί με στρεβλωμένο τρόπο», εξηγεί η γ. γραμματέας της ΕΔΔΑ.
Η αντίδραση του υπουργείουΣημειώνεται ότι μετά από τις αντιδράσεις των κοινωνικών οργανώσεων κυρίως σε ό,τι αφορά τα ζητήματα του βιασμού, της εγκληματικής οργάνωσης και του ρατσιστικού εγκλήματος, το υπουργείο Δικαιοσύνης εξέδωσε ανακοίνωση που εξηγούσε πως «στη διαδικασία της διαβούλευσης που έχει ξεκινήσει τα σχέδια των επιτροπών λειτουργούν ως βάση συζήτησης, αλλά όχι ως τελικά κείμενα προς ψήφιση από το υπουργείο, αφού αμέσως μετά τη διαβούλευση, οι επιτροπές θα συγκληθούν εκ νέου για να αξιοποιήσουν τα πορίσματα της διαβούλευσης».
Κατέληγε δε πως «το υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ήδη έχει καταγράψει τα πρώτα ζητήματα που αναδείχθηκαν από τη διαβούλευση και ετοιμάζει την πρότασή του προς τις ειδικές Νομοπαρασκευαστικές Επιτροπές, η οποία αυτονόητα κινείται στην κατεύθυνση πάγιων πολιτικών που το ίδιο έχει αναπτύξει ήδη από το 2015 και μετά. Ειδικότερα, σε αυτή θα περιλαμβάνεται, μεταξύ άλλων, η αντιμετώπιση του ζητήματος της αύξησης του απειλούμενου πλαισίου ποινής για τη διεύθυνση εγκληματικής οργάνωσης, το ζήτημα της ευρύτερης οριοθέτησης της έννοιας της απειλής στο έγκλημα του βιασμού σε σχέση με την προτεινόμενη από τις Επιτροπές, η ανάγκη επανεξέτασης του καθορισμού ορισμένων εγκλημάτων ως πλημμελημάτων και η εισαγωγή στο σχέδιο κρίσιμων αντιρατσιστικών διατάξεων που είχε εισηγηθεί και ψηφίσει η κυβέρνηση».
Για τα ζητήματα αυτά, μετά από πρωτοβουλία του υπουργού Δικαιοσύνης, Μιχάλη Καλογήρου, προγραμματίζεται συνάντηση με τους τομεάρχες Δικαιοσύνης των κομμάτων της αντιπολίτευσης, πλην της Χρυσής Αυγής, για την Τρίτη 19 Μαρτίου, όπου θα παραστούν και οι πρόεδροι των Ειδικών Νομοπαρασκευαστικών Επιτροπών για τα σχέδια Νέου Ποινικού Κώδικα και Νέου Κώδικα Ποινικής Δικονομίας.
Τζέλα Αλιπράντη