Εισαγωγή στο έργο του Τζον Ντιουι
Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του αμερικανού φιλοσόφου Τζον Ντιούι (1859-1952) με τίτλο «Φιλελευθερισμός και κοινωνική δράση» κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Πόλις» με την επιμέλεια και εκτεταμένη εισαγωγή του Θανάση Γιαλκέτση. Το έργο και η δράση του αμερικανού φιλοσόφου δεν είναι ευρύτερα γνωστά στην Ελλάδα, αν και παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και έχουν επηρεάσει τη σκέψη και την πολιτική στην απέναντι ακτή του Ατλαντικού. Στην πραγματικότητα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι δύο βιβλία σε ένα, καθώς η εισαγωγή του Θ. Γιαλκέτση καλύπτει τις μισές σχεδόν σελίδες του τόμου και βοηθάει τον αναγνώστη να παρακολουθήσει την πνευματική πορεία του συγγραφέα.Από την εισαγωγή αυτή δημοσιεύουμε ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα ως κίνητρο για τη μελέτη του έργου ενός ιδιαίτερου φιλοσόφου και ακτιβιστή.H φιλοσοφία αναζητούσε πάντα ένα είδος σοφίας ικανό να προσανατολίζει τις ηθικές επιλογές του ανθρώπου και να επηρεάζει τον τρόπο ζωής του. Εξάλλου τα περισσότερα φιλοσοφικά προβλήματα άπλωναν τις ρίζες τους στις δυσκολίες που αναδύονταν στο πεδίο της ανθρώπινης εμπειρίας και της κοινωνικής τάξης. Ο πραγματισμός του Ντιούι αναδείκνυε ακριβώς αυτή την πρακτική σημασία του φιλοσοφικού στοχασμού, την κρίσιμη συμβολή του στην επιλογή των μορφών δράσης και των αξιών που θα μπορούσαν να καταστήσουν την κοινωνία πιο δίκαιη και πιο ελεύθερη και τον κόσμο πιο ασφαλή και πιο ειρηνικό.
Η φιλοσοφία δεν ήταν για τον Ντιούι απλώς ένα τρόπος ν’ αποκτηθούν και να συγκεντρωθούν γνώσεις για την ανθρώπινη κατάσταση. Ήταν κυρίως ένας τρόπος να χρησιμοποιηθεί η νόηση για τη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων και για την αναμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων. Ο πραγματισμός του ήταν βαθιά ηθικός στις βλέψεις και στις συνεπαγωγές του και θεμελιακά ουμανιστικός στον προσανατολισμό του. Θα μπορούσε ίσως να εντοπίσει κανείς εδώ ένα στοιχείο συνέχειας με τον προηγούμενο ιδεαλισμό του και με τη θρησκευτική αγωγή της νεότητάς του.
Ο Ντιούι ανέπτυξε μια θεωρία της γνώσης βασισμένη στο πρωτείο του πρακτικού λόγου. Κεντρικό θέμα στην επιστημολογία του πρακτικού λόγου. Κεντρικό θέμα στην επιστημολογία του ήταν η κριτική στη «θεωρία του θεατή», που πίστευε ότι κυριαρχούσε στη δυτική φιλοσοφία. Σύμφωνα μ’ αυτή τη θεωρία η γνώση γινόταν αντιληπτή με βάση το υπόδειγμα της παρατήρησης ενός αντικειμένου από ένα υποκείμενο. Ο Ντιούι φιλοδοξούσε ν’ αντικαταστήσει αυτή την αντίληψη της γνώσης με την έννοια της έρευνας ως πάλης της ανθρώπινης νόησης για την επίλυση των προβλημάτων. (...)
«Πειραματική» φιλοσοφίαΣύμφωνα με τον Ντιούι, η φιλοσοφία πρέπει να υιοθετήσει την πειραματική μέθοδο που χαρακτηρίζει την επιστήμη και να την εφαρμόσει και στο ηθικό και πολιτικό πεδίο. Στα έργα του ο Ντιούι υπογραμμίζει συχνά την ικανότητά της να είναι πάντοτε έτοιμη να τεθεί ξανά υπό αμφισβήτηση και να μην θεωρεί τα αποτελέσματα που επιτεύχθηκαν ως κάτι το ολοκληρωμένο και το οριστικό. Αυτή η κριτική, αυτοκριτική και αντιδογματική στάση ανταποκρίνεται και στις ανάγκες της ανάπτυξης μιας αληθινά δημοκρατικής και ανοιχτής κοινωνίας.
Μαζί με την φιλοσοφία αλλάζει και η αντίληψη που έχουμε για την πολιτική. Αντί να κατασκευάζει θεωρητικά μοντέλα, που προεικονίζουν μια σταθερή και μόνιμη αντίληψη περί της «δίκαιης κοινωνίας», η πολιτική καλείται κι αυτή να γίνει «πειραματική». Δεν θα μάθουμε ποιον τελικό σκοπό πρέπει να επιδιώκουμε ή πώς είναι η δίκαιη κοινωνία, μέχρις ότου προσπαθήσουμε από κοινού να την οικοδομήσουμε στην πράξη. Η δημοκρατική κοινωνία είναι η μόνη μορφή κοινωνίας που είναι αρκετά ευέλικτη κι ανεκτική ώστε να επιτρέπει αυτόν τον αναγκαίο πειραματισμό. (...)
Ομοιότητες και διαφορές με το μαρξισμόΟ πραγματισμός του Ντιούι συγκλίνει με τον μαρξισμό στη διαπίστωση ότι η γνώση είναι αποτέλεσμα της σχέσης μας με τον κόσμο, των πρακτικών δραστηριοτήτων με τις οποίες μετασχηματίζουμε την κοινωνική πραγματικότητα. Ο Ντιούι, όπως ο Μαρξ, απέδιδε κεντρικό ρόλο στην κοινωνική πράξη και υπογράμμιζε τον κοινωνικό χαρακτήρα όλων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Συμμεριζόταν επίσης την πεποίθηση του Μαρξ ότι το έργο της φιλοσοφίας δεν είναι απλώς να ερμηνεύει τον κόσμο, αλλά είναι κυρίως να συμβάλλει στην αλλαγή του. Όπως και ο Μαρξ, ο Ντιούι πίστευε ότι για να οικοδομήσουμε μια πιο ελεύθερη και πιο δίκαιη κοινωνία, στην οποία μπορεί ν’ ανθεί η δημιουργικότητα των μελών της, έπρεπε να μετασχηματιστούν ριζικά οι κοινωνικοί θεσμοί. Όπως και ο Μαρξ, ο Ντιούι εκτιμούσε ότι για να είναι αποτελεσματική η δράση για τον κοινωνικό μετασχηματισμό, θα πρέπει να είναι εξοπλισμένη με ορθή ανάλυση και κατανόηση της πραγματικότητας.
Ο Ντιούι αναγνώριζε τη σημασία και την επίδραση του οικονομικού παράγοντα στην ιστορία. Η πραγματιστική του φιλοσοφία όμως απέρριπτε τις αιτιοκρατικές θεωρητικές ερμηνείες της ιστορικής κίνησης με βάση γενικούς νόμους, και προσανατολιζόταν στην κριτική ανάλυση των φαινομένων και των συγκεκριμένων καταστάσεων. Ο Ντιούι εκτιμούσε ότι η ιστορία και η κοινωνία είναι πολύ λιγότερο προβλέψιμες από όσο δέχεται η μαρξιστική σκέψη κι ότι επομένως δεν μπορούμε να φτάσουμε σε μιαν αυστηρή, ολοκληρωμένη, κι οριστική γνώση του ιστορικού γίγνεσθαι, ικανή να φωτίζει το μέλλον.
Αντίθετα από την προσέγγιση του Μαρξ, η προσέγγιση του Ντιούι στα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα είχε έντονα ηθικό χαρακτήρα. Για τους μαρξιστές όμως, όπως παρατηρεί ο Ρίτσαρντ Μπέρνστιν, η φιλοσοφία του Ντιούι δεν κατορθώνει να γίνει ευφυώς ριζοσπαστική, κυρίως επειδή υποτιμά την ισχύ του καπιταλισμού, τις πελώριες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που φράζουν τον δρόμο προς την αλλαγή των θεσμών.
Η δημοκρατία ως διαρκές πείραμαΗ φιλοσοφία και η δημόσια παρουσία του Ντιούι σημαδεύονται από την αδιάκοπη πάλη του για την υπεράσπιση των αξιών της δημοκρατίας, από το αληθινό πάθος που για τα δημοκρατικά ιδεώδη, ένα πάθος που ήταν ταυτόχρονα θεωρητικό, ηθικό και πολιτικό. Όλο σχεδόν το έργο της ωριμότητάς του διαπνέεται από το διαρκές ερώτημα για το νόημα και το περιεχόμενο της δημοκρατίας, για τις δυνατότητες πραγμάτωσής της, για τους κινδύνους που την απειλούν στη σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία. Και η στράτευσή του υπέρ μιας ριζοσπαστικής δημοκρατίας αντιπροσωπεύει ένα σταθερό γνώρισμα του πολιτικού ακτιβισμού του. (...)
Η θεωρία που επεξεργάστηκε στο στάδιο της διανοητικής του ωριμότητας ο Ντιούι δεν όριζε τη δημοκρατία μόνον ως ένα πολιτικό σύστημα που βασιζόταν στην καθολική ψηφοφορία, στον κομματικό πλουραλισμό και στον κανόνα της πλειοψηφίας. Η δημοκρατία δεν έπαψε να είναι γι’ αυτόν πρωτίστως ένα ηθικό ιδεώδες, ένας τρόπος ζωής, η πραγμάτωση του οποίου απαιτεί διαρκή στράτευση, πίστη και αφοσίωση, ανάλογες από πολλές απόψεις με ό,τι απαιτείται από τους οπαδούς μιας θρησκείας. Αυτή η πεποίθησή του τον κατατάσσει δικαιωματικά μεταξύ των κύριων εκπροσώπων εκείνης της αμερικανικής πολιτικής και φιλοσοφικής παράδοσης η οποία ανάγεται στον Ραλφ Ουώλντο Έμερσον και στον Ουώλτ Ουίτμαν και χαρακτηρίζεται ακριβώς από την αντίληψη της δημοκρατίας ως «οιονεί θρησκείας». (...)
Ο Ντιούι είχε μπροστά του τα νέα φαινόμενα του φορντισμού και του τεϋλορισμού. Είδε το αμερικανικό οικονομικό σύστημα να μεταμορφώνεται με την ανάδυση και την κυριαρχία γιγάντιων επιχειρήσεων, με τη συγκέντρωση πελώριων οικονομικών πόρων σε λιγοστά χέρια, με την ανάπτυξη πρωτόγνωρων κερδοσκοπικών δραστηριοτήτων. Η νέα σχέση οικονομίας και πολιτικής απαιτούσε ν’ ανανεωθεί η δημοκρατική θεωρία, γιατί διαφορετικά θα θεωρούνταν αναχρονιστικά και ξεπερασμένα τα ιδεώδη της ελευθερίας και της αυτοκυβέρνησης, τα οποία ήδη ο Τζέφερσον διαισθανόταν ότι απειλούνταν από την ανάπτυξη του εμπορίου και της βιομηχανίας. (...)
Δημοκρατική συμμετοχή vs τεχνοκρατισμόςΤο όραμα μιας συμμετοχικής και ριζοσπαστικής δημοκρατίας, που ενέπνεε τον Ντιούι, τον διαφοροποιούσε ουσιαστικά από το κύριο ρεύμα του αμερικανικού φιλελευθερισμού. Οι περισσότεροι φιλελεύθεροι στοχαστές του καιρού του θεωρούσαν ότι για την αποτελεσματική λειτουργία της δημοκρατίας αρκούσε η παθητική συναίνεση των πολιτών, ο ρόλος των οποίων εξαντλούνταν με την ψήφο τους στις εκλογικές αναμετρήσεις. Στο ιδεώδες της ενεργού συμμετοχής έβλεπαν μιαν ευγενική ουτοπία η οποία έπρεπε ν’ απορριφθεί στο όνομα του ρεαλισμού, ή ακόμη και μια δυνητική απειλή για την κοινωνική και πολιτική σταθερότητα.
Ο Ντιούι αντιτάχθηκε σ’ αυτόν τον «δημοκρατικό ρεαλισμό» κι ελιτισμό, που ανέθετε στην πολιτική τάξη ή στους τεχνοκράτες και τους ειδικούς όλη την ευθύνη για τη λήψη των «ορθών» αποφάσεων. Χωρίς να παραγνωρίζει ή να υποτιμά τη σημασία των ειδικών γνώσεων, επέμενε να υποστηρίζει ότι στη δημοκρατική συζήτηση και στην πολιτική δράση πρέπει να συμμετέχουν, να διαβουλεύονται, να κρίνουν και να συναποφασίζουν όλοι οι ενεργοί πολίτες, κι όχι μόνον οι ειδικοί. Ο Ντιούι δεν πίστευε βέβαια ότι η συμμετοχική δημοκρατία έπρεπε ν’ αντικαταστήσει ή να καταργήσει την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Θεωρούσε αντίθετα συμπληρωματικούς τους συμμετοχικούς και τους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς και πίστευε ότι η αμοιβαία σχέση τους εμπλουτίζει κι ενδυναμώνει τη δημοκρατική ζωή.