Δομές υποδοχής του μικρού παιδιού στον κοινωνικό χώρο, με αφορμή την έκδοση των πρακτικών της διημερίδας του σωματείου το Μεγάλο μας Σπίτι
Το Μεγάλο μας Σπίτι είναι ένας χώρος ανοιχτός στην κοινότητα, που υποδέχεται τα παιδιά από τη γέννησή τους έως τεσσάρων ετών, με τους γονείς τους ή άλλα οικεία τους πρόσωπα. Άνοιξε τις πόρτες του το 2015 από μια ομάδα επαγγελματιών στον τομέα της ψυχικής υγείας, την περίοδο της βαθιά οικονομικής και κοινωνικής κρίσης. Είναι μια συλλογικότητα που λειτουργεί οριζόντια, δεν υπάρχει ιεραρχική σχέση μεταξύ των μελών, δεν επιβάλλεται τίποτα από έξω, είναι ένας τόπος που δίνει τη δυνατότητα στο παιδί (συντροφιά με τους ενήλικους συνοδούς του) να ευχαριστηθεί μαζί με τους άλλους, να αλληλεπιδράσει και να ανακαλύψει τους κανόνες που θα το εισάγουν στην κοινωνική ζωή, παίζοντας με τον προσωπικό του ρυθμό, σε ένα κλίμα συναισθηματικής ασφάλειας. Δεν υπάρχουν οργανωμένα παιδαγωγικού τύπου παιχνίδια ή δραστηριότητες, αφού το ελεύθερο παιχνίδι είναι ο κατεξοχήν τρόπος για την ανάπτυξη του ανθρώπου. Η έμπνευση γι’ αυτό το εγχείρημα προήλθε από το Maison Verte (Πράσινο Σπίτι), έργο της γαλλίδας ψυχαναλύτριας Φρανσουάζ Ντολτό, που το δημιούργησε μαζί με τους συνεργάτες της, το 1979, στο Παρίσι, στo πλαίσιo ενός οράματος για το άνοιγμα της ψυχανάλυσης στην κοινωνία και τη συμβολή της μέσα στην κοινότητα, ενάντια στην ελίτ αντίληψη ότι οι ψυχαναλυτές ως «ειδήμονες» μιλούν μόνο μεταξύ τους. Από τότε υπολογίζεται ότι περίπου 3.000 δομές, όπως του ΠΣ, λειτουργούν στη Γαλλία και πολυάριθμες ανά τον κόσμο, στην Ευρώπη, στη Βόρεια Αμερική και Λατινική Αμερική, τον Καναδά, την Αρμενία, το Βιετνάμ και αλλού, που έχουν εμπνευστεί από το ΠΣ αλλά έχει το καθένα την ιστορία του, τη σφραγίδα της ομάδας του, των ανησυχιών, του πολιτισμικού περιβάλλοντός του.Στην Αθήνα, η περιπέτεια του ΜμΣ είχε ξεκινήσει το 2013, με την προετοιμασία της ομάδας, τη γνωριμία των μελών μεταξύ τους, τη μελέτη του υλικού, την ανταλλαγή εμπειριών, γιατί το πιο σημαντικό για να λειτουργήσει το εγχείρημα ήταν να λειτουργήσει, καταρχάς, η ομάδα, να δημιουργηθεί ο δεσμός. Η Μαρία Ηλιοπούλου, πρόεδρος τότε του Βρεφοκομείου και, στη συνέχεια, αντιδήμαρχος για το Παιδί, συνέβαλε αποφασιστικά ώστε να ενταχθεί το ΜμΣ, το οποίο είχε συσταθεί ήδη ως μη κερδοσκοπικό σωματείο, στο συνολικό σχέδιο του Πάρκου για το παιδί και τον Πολιτισμό στο Πάρκο Κ.Α.Π.Α.Ψ., με την υποστήριξη του δημάρχου Αθηναίων κ. Καμίνη.
Yπάρχει χροιά συγγένειας στις λέξεις «αυτονομία» και διαφορετικότητα»Το Μεγάλο μας Σπίτι δεν είναι βρεφονηπιακός σταθμός, ούτε μονάδα ημερήσιας φροντίδας, ούτε συμβουλευτικό κέντρο. Πρόθεση της ομάδας είναι να προωθήσει μια κουλτούρα συναντήσεων και ανταλλαγών, που να διευκολύνει τους πρώτους αποχωρισμούς και το ομαλό πέρασμα του παιδιού στις κοινωνικές δομές, «ώστε το παιδί να πάρει με καλό μάτι την κοινωνία», σύμφωνα με την εύστοχη διατύπωση της Φρανσουάζ Ντολτό. Η Ελισάβετ Κούκη, ψυχαναλύτρια, που έζησε κι εργάστηκε για πολλά χρόνια στη Γαλλία, ενώ συμμετείχε στην ομάδα ψυχαναλυτών που επιμελούνται το έργο της Φρανσουάζ Ντολτό και έχει μεταφράσει το μεγαλύτερο μέρος των έργων της στα ελληνικά, στο κείμενό της στην εισαγωγή του βιβλίου, χαρακτήρισε το Πράσινο Σπίτι και το Μεγάλο μας Σπίτι σχολεία της διαφορετικότητας: «Προσκαλούμε τα παιδιά, όσο μικρά κι αν είναι, να είναι διαφορετικά το ένα από το άλλο και, όντας μαζί με τους οικείους τους, στον ίδιο χώρο, να βαίνουν προς την αυτονομία. Νομίζω υπάρχει μια χροιά συγγένειας στις λέξεις “αυτονομία” και “διαφορετικότητα”».
Το ζητούμενο είναι η υποδοχή και η αποδοχή της ετερογένειας, η μαθητεία της διαφορετικότητας. Το ΜμΣ είναι ένας ενδιάμεσος χώρος που, προοδευτικά, χωρίς βία και χωρίς να αποσταθεροποιείται το παιδί, προετοιμάζει τους αποχωρισμούς που θα οδηγήσουν στην αυτονομία και τη χειραφέτησή του. Οι αποχωρισμοί, όμως, αφορούν εξίσου και τους γονείς. Για παράδειγμα, η γαλλίδα ψυχαναλύτρια Κριστίν Ρουά, μιλώντας για την εμπειρία της στο ΠΣ, για την αποτελεσματικότητα της υποδοχής και για τα όσα μπορούν ν’ αναδυθούν με την ηρεμία, αναφέρθηκε στη μαμά με το δύο μηνών μωρό της κουρνιασμένο στο στήθος της, την πρώτη φορά που ήρθαν στο ΠΣ: Όταν, όπως γίνεται στο Σπίτι, η Ρουά ρώτησε το όνομα του παιδιού και το έγραψε στον πίνακα, Ζωή, η μαμά ξέσπασε σε κλάματα, εξηγώντας, στη συνέχεια, ότι βλέποντας το όνομα της κόρης της «γραμμένο στον πίνακα έτσι ολομόναχο» ήταν σαν να της την αρπάζανε ή σαν αυτή να ήταν «ολομόναχη».
Το μικρό όνομα του παιδιούΗ ονομασία του παιδιού και η ανωνυμία του συνοδού του ήδη αποτελούν πράξη αποχωρισμού γιατί το μικρό όνομα δηλώνει την ενικότητα του παιδιού, ενώ το πατρώνυμο, το επίθετο, βάζει όλους μαζί, πατέρα, μητέρα και παιδί, κάτω από έναν κοινό παρονομαστή. Έτσι, το όνομα δεν είναι τυχαίο και συμβατικό, είναι σημαντικό και ουσιώδες. Όπως είχε πει η Φ. Ντολτό: «Από όλες τις λέξεις που ακούει το παιδί υπάρχει μία που έχει πρωταρχική σημασία διότι εξασφαλίζει τη ναρκισσιστική συνοχή του υποκειμένου: είναι το μικρό του όνομα. Ήδη από τη γέννηση, το όνομα –συνδεδεμένο με το σώμα και την παρουσία του άλλου- συμβάλλει καθοριστικά στη δόμηση των εικόνων του σώματος [...]. Δεν μπορεί κανείς να αλλάξει το όνομα του παιδιού χωρίς να το εκθέσει σε σοβαρό κίνδυνο». Στο ΜμΣ η πρώτη συνάντηση του παιδιού με τα πρόσωπα υποδοχής γίνεται με το βλέμμα και την ερώτηση «ποιο είναι το όνομά σου;» και η ερώτηση μπορεί να απαντηθεί από το παιδί ή από το πρόσωπο που το συνοδεύει, ενώ τα πρόσωπα υποδοχής, επίσης, συστήνονται με το μικρό τους όνομα.
Στο μεγαλύτερο μέρος των δημοσιευμένων πρακτικών, τα πρόσωπα της υποδοχής, Έλληνες και Γάλλοι, με αμεσότητα και απλότητα, αφηγούνται τις εμπειρίες τους από το Πράσινο Σπίτι και το Μεγάλο μας Σπίτι, παραθέτοντας πολλά παραδείγματα. Ενώ στο εξαιρετικό βίντεο του Ζαν Μισέλ Καρρέ
Μεγαλώνοντας με μικρά βηματάκια (Grandir a petits pas), που επίσης κυκλοφορεί, με ελληνικούς υπότιτλους, και έχει γυριστεί σε ένα από τα Πράσινα Σπίτια του Παρισιού, μέσω των μαρτυριών των προσώπων υποδοχής, των συνοδών και της δυναμικής παρουσίας των παιδιών, αποδίδονται ολοζώντανα και με δηκτικό ή σουρεαλιστικό χιούμορ, μεταξύ άλλων, και οι δυσκολίες που επιφέρουν οι νόμοι και οι συνθήκες εργασίας των γυναικών στη σχέση με τα παιδιά και τη, βίαια σύντομη, διαδικασία τους αποχωρισμού.
Να στέφουμε με λόγια την εμπειρία του παιδιούΑν κάτι ξαφνιάζει, και συγκρούεται με τις αντιλήψεις και προκαταλήψεις των περισσοτέρων μας, διαβάζοντας τα πρακτικά της διημερίδας του Μεγάλου μας Σπιτιού και μιλώντας με τους ανθρώπους υποδοχής, είναι η σύνδεση των παιδιών, ήδη από τους τρεις τέσσερεις πρώτους μήνες της ζωής τους, με το λόγο: Για τους ψυχαναλυτές είναι πλέον κοινός τόπος να μιλάμε στα βρέφη τα οποία, όχι μόνο αντιλαμβάνονται αυτά που οι ενήλικοι λένε, αλλά και το βαθύτερο ασυνείδητο νόημα των όσων λένε, όπως και τη βαθύτερη πρόθεση που διακινεί την επιθυμία τους να επικοινωνήσουν με τα παιδιά. «Ένα παιδί που δεν του μιλάμε, θεωρεί ότι δεν επιτρέπεται ν’ ακούει, είναι σαν να κρυφακούει, κι έτσι δεν διαμορφώνεται η ταυτότητά του» έλεγε η Φ. Ντολτό και «είχε μια πολύ ωραία έκφραση για το σε τι ακριβώς συνίσταται το “μιλώ σε ένα παιδί”. Έλεγε:
Coiffer d’ un mot l’ experience de l’ enfant, δηλαδή να στέφουμε με λόγια την εμπειρία που βιώνει το παιδί. Να του την αναγνωρίζουμε. Κάτι τέτοιο ίσως είναι το βαθύτερο νόημα της λέξης “πρόληψη”», μεταφέρει η Ελισάβετ Κούκη. «Πρόληψη είναι το γεγονός ότι το πολύ μικρό παιδί βρίσκεται σε έναν κοινωνικό χώρο μαζί με τους οικείους του κι έτσι δεν διατρέχει κίνδυνο η ταυτότητά του». Οι συμμετέχοντες στην ομάδα του ΜμΣ, λειτουργώντας ως πρόσωπα υποδοχής, καλούνται να κρατούν, όσο το δυνατόν, μόνο την ευαισθησία που έχουν αποκομίσει από το επάγγελμά που ασκούν και αυτό απαιτεί μια διαρκή προσπάθεια ενάντια στις συνήθειες και τους αυτοματισμούς όλων. «Μια μικρή κοινότητα παιδιών και μεγάλων δημιουργείται κάθε μέρα για λίγες ώρες. Έξω από τη μητρική αγκαλιά αλλά όχι και πολύ μακριά της».
Σοφία Ξυγκάκη
Πηγές www.tomegalomasspiti.gr«Δομές υποδοχής του μικρού παιδιού στον κοινωνικό χώρο. Το Μεγάλο μας Σπίτι (Αθήνα) και το Πράσινο Σπίτι (Παρίσι) συνομιλούν», εκδόσεις Κουκκίδα, Αθήνα 2019 Βίντεο: «Grandir a petits pas», διάθεση από το Εναλλακτικό Βιβλιοπωλείο (Θεμιστοκλέους 37, τηλ. 210 3802644)