Συνέντευξη με την Βάλια Αρανίτου, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Κρήτης
Τη συνέντευξη πήρε ο
Παύλος ΚλαυδιανόςΗ εκλογική συμπεριφορά των «μεσαίων τάξεων» μονοπώλησε τη συζήτηση μετά τις ευρωεκλογές. Επηρέασε τόσο πολύ το αποτέλεσμα;Ναι, διότι πράγματι φαίνεται ότι η ψήφος τους επηρέασε πολύ το εκλογικό αποτέλεσμα. Η ανάλυση της ψήφου των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων δείχνει αυτή την επιρροή. Η ψήφος της μεσαίας τάξης άλλαξε το αποτέλεσμα. Θα μπορούσαμε, μάλιστα, να πούμε ότι την μάχη της μεσαίας τάξης την κέρδισε η ΝΔ. Ο σκληρός πυρήνας τόσο της παραδοσιακής όσο και της νέας μικροαστικής τάξης (μικροεπιχειρηματίες και ελεύθεροι επαγγελματίες) στήριξε αποφασιστικά την ΝΔ σε ποσοστό 37%, όταν το αντίστοιχο ποσοστό του ΣΥΡΙΖΑ στην συγκεκριμένη κατηγορία έφτασε μόλις το 20%. Και τούτο διότι, η μεσαία τάξη στην Ελλάδα είναι, αριθμητικά, πολύ μεγάλη. Για αυτό, άλλωστε, αναφερόμαστε με τον όρο «κεντρικότητα» της μεσαίας τάξης στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό. Όχι μόνο από την ποσοτική πλευρά, αλλά διότι προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό την ελληνική κοινωνία κάτι που θα μπορούσε να αποδοθεί με τη φράση: «Είμαστε όλοι μεσαία τάξη». Αυτό το είχε κατανοήσει ο Ανδρέας Παπανδρέου με τις συνεχείς αναφορές σε αυτή ως μη προνομιούχων. Το ειδικό βάρος της «μεσαίας τάξης» διευρύνεται από το γεγονός ότι η πλειονότητα των πολιτών θεωρούν ότι ανήκουν σε αυτήν. Η διάσταση ανάμεσα στην αντικειμενική ταξική θέση και την υποκειμενική πρόσληψη του ανήκειν σε αυτήν καταγράφηκε και στα exitpolls. Παρά το γεγονός ότι πολλά μέτρα της κυβέρνησης 2015-19 έδειξαν έγνοια για τα υποτελή και φτωχά κοινωνικά στρώματα, τα τελευταία δεν θέλο��ν να τοποθετούνται στα «λαϊκά στρώματα» και ταυτίστηκαν με τα μεσοστρώματα της νέας μικροαστικής τάξης που πράγματα πλήρωσαν μεγάλο μέρος από το μάρμαρο της κρίσης. Αυτό μπορεί να ανήκει στη σφαίρα της ψυχολογίας, αλλά δεν είναι απλοϊκή ερμηνεία. Αν μελετήσουμε την ελληνική κοινωνία, κάτι που δεν έγινε, θα βλέπαμε ότι όλοι θέλουν να είναι μεσαία τάξη.
Ποιοι είναι οι «πολλοί»;Στο βιβλίο σου προτάσσεις ένα απόσπασμα από βιβλίο του Νίκου Πουλαντζά. Λέει λοιπόν: «Ο ταξικός χαρακτηρισμός της μικροαστικής τάξης είναι πραγματικά η λυδία λίθος της μαρξιστικής θεωρίας για τις τάξεις». Αυτό δεν πρόσεξε ο ΣΥΡΙΖΑ;Ναι, δεν το πρόσεξε. Ούτε από την οπτική της μικρής επιχειρηματικότητας, ούτε από την οπτική των ελευθέρων επαγγελματιών. Από τη μεσαία τάξη πρόσεξε μόνο τους δημόσιους υπαλλήλους με πτυχίο. Δεν κατανόησε ότι εκτός από τα οικονομικά ζητήματα υπάρχει και η διάθεση να θέλουμε να ανέλθουμε. Ο Πουλαντζάς έλεγε ότι η μεσαία τάξη δεν θέλει να ρίξει τη σκάλα που θα την ανεβάσει προς τα πάνω. Η ελληνική κοινωνία είναι μια κοινωνία διαρκούς κινητικότητας. Έτσι θα μπορούσαμε να πούμε ότι το σύνθημα του ΣΥΡΙΖΑ «για τους πολλούς», απ’ αυτή την άποψη, ήταν ίσως ένα λάθος σύνθημα. Γιατί άλλωστε και επι της ουσίας απουσίαζε σαφέστερη ταξική αναφορά.
Ύστερα από μια οκταετή πολιτική λιτότητας δεν είναι οι πολλοί που έχουν θιγεί; Δεν θα έπρεπε ένα κόμμα της Αριστεράς να πάρει μέτρα που να απαντούν σ’ αυτό, μεταβατικά; Δέχθηκε κριτική από δυο πλευρές: από όσους σημείωναν ότι εγκαταλείπεται η εργασία ως βασικός του προσδιορισμός και από όσους έλεγαν ότι «πολλοί» δεν θέλουν να τους κατατάσσεις στους πολλούς.Είναι αλήθεια αυτά, τα αντιφατικά που σημειώνεις. Υπάρχει, ένα κενό από θεωρητική πλευρά. Τι ανάλυση έχεις κάνει, ποιοι είναι «οι πολλοί». Η μαρξιστική προσέγγιση θα ήταν να αναλύσουμε πρώτα ποια είναι η κοινωνία και από την πολιτική πλευρά θα έπρεπε να σταθμιστεί το γεγονός ότι πολλοί δεν θέλουν να τους αναφέρεις ότι είναι «πολλοί». Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα βλέπουμε ότι ο ΣΥΡΙΖΑ χάνει (από τις εκλογές Σεπτέμβρη 2015) οκτώ μονάδες στα μεσαία στρώματα και η διαφορά με τη ΝΔ είναι 17,4 μονάδες. Αυτό σημαίνει ότι κάτι ενόχλησε από την οικονομική πολιτική του.
Υπάρχει και ο συμβολισμόςΤα μέτρα προέκυψαν από τα μνημόνια. Τα τρία μνημόνια πώς έθιξαν συγκεκριμένα τις μεσαίες τάξεις, παρά τη θεωρία της σταγόνας που ξεχειλίζει το ποτήρι…Ισχύει αυτό, απολύτως. Τώρα, το πρώτο μνημόνιο έθιξε έμμεσα τα μεσαία στρώματα, νέα και παραδοσιακά, από την πλευρά της κατανάλωσης, μέσω του περιορισμού του εισοδήματος των μισθωτών. Με το δεύτερο μνημόνιο είχαμε άμεση επίπτωση με τον μεγαλύτερο αριθμό κλεισίματος μαγαζιών έκλεισαν περίπου 250.000 επιχειρήσεις. Υπάρχει, ωστόσο, και ο συμβολισμός. Δεν μπορεί ο πρωθυπουργός της χώρας να πηγαίνει στη γενική συνέλευση του ΣΕΒ και του ΣΕΤΕ και να μην πηγαίνει ούτε μια φορά στη ΓΣΕΒΕΕ-ΕΣΕΕ. Δηλαδή, συνομιλεί με τις μεγάλες επιχειρήσεις και δεν συνομιλεί με τις εκατοντάδες χιλιάδες μικρές επιχειρήσεις; Δεύτερον, οι μικρές επιχειρήσεις μπορεί να είναι πάρα πολλές και πολύ μικρές αλλά έχουν τεράστια απασχόληση. Πώς λύνεις εδώ προβλήματα; Γνωρίζουμε ότι υπήρχαν έξωθεν εμπόδια που καθυστερούσε η Αναπτυξιακή Τράπεζα, αλλά είχαν κλείσει όλες οι στρόφιγγες προς τους μικρομεσαίους όλη την περίοδο. Το άλλο ζήτημα που αντιμετώπισαν ιδιαίτερα οι ελεύθεροι επαγγελματίες, που όντως απέκρυπταν έσοδα, ήταν το ασφαλιστικό τους. Ήταν μεν δίκαιο το ασφάλιστρο να προσδιορίζεται ως ποσοστό επί του τζίρου αλλά το έκανε να ισχύει αναδρομικά πιάνοντας χρήσεις που είχαν μεγάλο τζίρο. Το δεύτερο ήταν η προκαταβολή του φόρου, πάρα πολύ υψηλή. Υπάρχουν και μερικά ακόμη «ενοχλητικά μέτρα».
Τα μεσαία στρώματα, τώρα, «ξεχνούν» το δεύτερο μνημόνιο, και αποδέχονται το αφήγημα της ΝΔ. Δίνει ελπίδα;Βεβαίως. Έπιασε δυο – τρία βασικά ζητήματα που άμεσα ή έμμεσα τα αφορούν. Πρώτον, το φορολογικό που ανέδειξε ως κεντρικό θέμα χωρίς να δείχνει τη σχέση του, με τις δημόσιες δαπάνες. Δεύτερον, το θέμα της ασφάλειας που αφορά όλο τον μικρομεσαίο κόσμο υποβοηθούμενο απ΄ τα μέσα ενημέρωσης που, ως γνωστό, παίζουν τεράστιο ρόλο εδώ. Τρίτον, το ζήτημα του Braindrain, ότι θα φέρει επενδύσεις άρα θα έλθουν πίσω τα παιδιά μας κτλ. Η ΝΔ έχει ένα αφήγημα, λοιπόν, που τους προσφέρει. Ψευδές μεν και χωρίς τεκμηρίωση αλλά αφήγημα.
Κατά τη γνώμη σου τι θα μπορούσε να αποφύγει η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ;Τα περιθώρια ήταν περιορισμένα, είναι αληθές. Ας φέρουμε παραδείγματα. Νομοθετήθηκε το θετικό μέτρο των 120 δόσεων. Λοιπόν δεν συμπεριλαμβάνει τα νομικά πρόσωπα, μεταξύ των οποίων και τις Ομόρρυθμες Εταιρείες (Ο.Ε.), που είναι ωστόσο ένα τεράστιος αριθμός. Άρα πολλές μικρές επιχειρήσεις δεν μπόρεσαν να ωφεληθούν. Έγιναν προτάσεις να συμπεριληφθούν με κριτήριο ένα πλαφόν τζίρου. Η απάντηση όμως ήταν ότι δεν μπορεί να γίνει διαχωρισμός. Ας πάρουμε τον εξώδικο συμβιβασμό. Δυστυχώς, λίγες επιχειρήσεις συμμετέχουν σε αυτόν λόγω μεγάλης γραφειοκρατίας. Γραφειοκρατία που αντιμετωπίστηκε βέβαια μετά δύο χρόνια που όμως θα μπορούσε να είχε σε μεγάλο βαθμό αποφευχθεί αν υπήρχε καλύτερη συνεργασία με τους αντιπροσωπευτικούς φορείς. Και τα θετικά μέτρα, δηλαδή, είχαν τρύπες. Τιμωρήθηκε, λοιπόν, από την παραδοσιακή μικροαστική τάξη.
Η παραδοσιακή και η νέα μικροαστική τάξηΣτο βιβλίο σου κάνεις ένα διαχωρισμό μεταξύ παραδοσιακής και νέας μικροαστικής τάξης. Να το δούμε πιο συγκεκριμένα;Υπάρχει ο γνωστός διαχωρισμός του Πουλαντζά της νέας και παραδοσιακής μικροαστικής τάξης. Στην παραδοσιακή ανήκει όλη η μικροεπιχειρηματικότητα, ιδιοκτήτες μικρών οικογενειακών επιχειρήσεων και αυτοαπασχολούμενων επαγγελματιων και στη νέα που περιλαμβάνει επαγγελματίες όπως γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί κ.ά. Η παραδοσιακή μικροαστική τάξη, δέχθηκε τη μεγαλύτερη πίεση στο δεύτερο μνημόνιο, έκλεισαν 250.000 επιχειρήσεις, αλλά τελικά άντεξε. Έμεινε ένας πληθυσμός πολύ σοβαρός. Εδώ δούλεψε η περίφημη «επιχειρηματικότητα ανάγκης». Όσοι ήταν στην ηλικιακή κατηγορία 45-55 αναγκάστηκαν να ανακαλύψουν τις δυνατότητες επιβίωσης από μια μικρή δουλίτσα και τα κατάφεραν. Άλλοι πάνε καλύτερα, άλλοι απλά κρατιούνται διότι δεν μπορούν να κλείσουν τις επιχειρήσεις τους. Αυτό τον μεγάλο πληθυσμό όφειλε η κυβέρνηση να τον προσέξει. Βεβαίως, οι μνημονιακοί καταναγκασμοί δεν άφηναν πολλά περιθώρια, αλλά μπορούσε να τον προσέξει. Μπορούσε, για παράδειγμα, να καλέσει τους μικρομεσαίους και να συνεργαστεί. Υπάρχει μια κατάταξή τους σε αγωνιστικές, αναπτυσσόμενες, ανθεκτικές, απειλούμενες, σε δυναμικές, συνεπείς. Οι απειλούμενες είναι 20% αυτή τη στιγμή. Θα μπορούσε, πχ, η κυβέρνηση να φτιάξει μια ομάδα που να τις παρακολουθεί. Ένα πρόβλημά τους, πχ, ήταν ότι χρωστούσαν στα ταμεία πάνω από 20.000 και δεν μπορούσαν να πάρουν σύνταξη. Τώρα λύθηκε αυτό. Η αλήθεια ήταν ότι το απαγόρευε και η τρόικα, ακόμη και να πάρεις σύνταξη μόνο για όσα έχεις πληρώσει στα ταμεία. Όμως, δεν έγινε και καμιά προσπάθεια, σε συνεργασία με τις επαγγελματικές οργανώσεις, να αναζητηθεί λύση. Και για άλλα ζητήματα όπως τα μπλοκάκια.
Αφήσαμε τη νέα μικροαστική τάξη. Τι συνέβη εδώ;Εδώ έχεις δυο κατηγορίες. Τα ευγενή επαγγέλματα (γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί κ.ά.) και έχει και τους υπαλλήλους του δημοσίου της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Στους μισθωτούς του δημόσιου τομέα ο ΣΥΡΙΖΑ κατέγραψε λιγότερες απώλειες, αντίθετα από τον ιδιωτικό τομέα.
Η πολιτική στόχευση της τρόικαςΗ πολιτική της τρόικας για την Ελλάδα δεν ήταν να συμπιεσθεί η μεσαία τάξη; Πρέπει αυτό να μπει στη συζήτηση.Απολύτως, αυτή ήταν η πολιτική της, η στόχευσή της. Όταν η τρόικα ήλθε στην Ελλάδα -πήρε διάφορα σημειώματα- είδε ότι η Ελλάδα έχει αυτή την ιδιαιτερότητα, μια διευρυμένη μεσαία τάξη. Ειδικά στο κομμάτι της μικροεπιχειρηματικότητας συνάγει ότι όλοι αυτοί καρπούνται ένα σημαντικό κομμάτι της πίτας. Τσακίζοντας τους μικρούς τότε, παρά τη μείωσή της, ένα σημαντικότερο κομμάτι της θα πάει στους μεγάλους. Λέγαμε πάντα, και μάλλον το έχουμε ξεχάσει, για τη συγκεντρωποίηση και συγκέντρωση των επιχειρήσεων. Είχε, λοιπόν, δυο στόχους. Ο ένας ήταν να πάει στις μεγάλες επιχειρήσεις μεγαλύτερο κομμάτι της πίττας. Ο άλλος είχε εκπαιδευτικό και καταναγκαστικό στόχο. Ο μικρός επιχειρηματίας έχει ένα μεγαλύτερο βαθμό ελευθερίας, ένα στοιχείο οραματικό, πχ να επενδύσει, να κάνει εξαγωγές, να κάνει ένα άλλο μαγαζί, να το γυρίσει το μέσα έξω, έχει αυτή τη ζωντάνια. Αυτό το αντίβαρο του μικροεπιχειρηματία, δεν το ήθελαν. Έτσι, σχεδιάστηκαν τα μνημόνια, ο ΣΥΡΙΖΑ όφειλε να το έχει συνεχώς, στην πράξη, κατά νου. Είχε, ομολογουμένως, λίγα, πολύ λίγα περιθώρια, αλλά έστω στο συμβολικό επίπεδο. Να έχει, πχ, υποψήφιους από τους κλάδους των μεσαίων, ο Πρωθυπουργός ή άλλοι αξιωματούχοι τακτική επαφή με τους εκπροσώπους των μικρομεσαίων κ.ά.
Τελικά ο στόχος της τρόικας, δεν επιτεύχθηκε. Δεν είναι έτσι;Ναι, τελικά, όπως φαίνεται άντεξαν αριθμητικά διότι είχαν αυτή την ευελιξία, π.χ. στα κάπιταλ κοντρόλ. Μια μικρή επιχείρηση μπορούσε να βρει το εμπόρευμα, έναν έλληνα παραγωγό, να βρει πηγές ελληνικές. Ή να προσαρμοστεί στις απαιτήσεις, στα ωράρια, να δώσει πίστωση. Βρίσκουν, δηλαδή, λύσεις. Ερώτημα είναι αν θα το συνεχίσουν αυτό τώρα που ανάβει κάποιο φως, αν, πχ, ο καταναλωτής δεν αναζητήσει το εισαγόμενο ή αν θα πάει να ψωνίσει στον μεγάλο που είναι πιο μουράτος και χλιδάτος. Το φοβάμαι μήπως η κρίση φανεί τώρα σ’ αυτούς. Τα νέα μεσαία στρώματα άντεξαν λιγότερο. Δηλαδή, είχαν πολύ βαριά φορολογία και εισφορές, ενώ έχασαν δουλειές λόγω της ύφεσης. Όσο για τους υψηλόβαθμους δημόσιους υπάλληλους μειώθηκαν οι μισθοί τους. Ενώ πολλοί πτυχιούχοι μετανάστευσαν.
Το πρόβλημα είναι δομικόΟ αντίλογος λέει - το ανέφερε ο Ευκλείδης αυτό - ότι η διάσωση και ενίσχυση του κοινωνικού κράτους ενδιαφέρει και τις μεσαίες τάξεις. Στέλνουν τα παιδιά τους στα νηπιαγωγεία, στα σχολεία, πάνε στα νοσοκομεία κτλ; Και όπου στον καπιταλιστικό κόσμο, εφαρμόστηκαν νεοφιλελεύθερα προγράμματα μείωσαν το μερίδιο των μικρομεσαίων. Ο ΣΥΡΙΖΑ, δηλαδή, προσπαθεί, εκτός των μέτρων, να βρει τρόπο να συνομιλήσει με τις μεσαίες τάξεις.Να γνωρίζουμε ότι τα μεσαία στρώματα δεν βάζουν ταμπέλες ιδεολογικές, πολιτικές. Κρίνουν αν χειροτέρεψε ή όχι η ζωή τους. Μπήκαν, βέβαια, και σωστά, κάποιοι κανόνες στη δραστηριότητά τους. Καταπίνουν τώρα την προπαγάνδα για μείωση των φόρων. Είναι μεγάλος ο κίνδυνος από τη διάψευση. Ελπίζουν ότι μειώνοντας τους φόρους θα ανασάνουν οι επιχειρήσεις. Το πρόβλημα, όμως, είναι δομικό. Λόγω υψηλών φορολογικών συντελεστών δεν πάνε καλά οι επιχειρήσεις ή εντέλει έχει έλθει η στιγμή αυτή η ευμεγέθης μεσαία τάξη να πάρει τη θέση που της αρμόζει, αυτή των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών; Ο ΣΥΡΙΖΑ, όντως, προσπαθεί να συνομιλήσει με τις μεσαίες τάξεις αλλά δεν έχει βρει τον τρόπο διότι η κατάσταση είναι αντιφατική. Τα θέλουν όλα, πχ, από το κράτος την ίδια στιγμή που δεν θέλουν το κράτος να παρεμβαίνει! Η απόλυτη αντίφαση. Το θέμα είναι σύνθετο, έχουν αλλάξει τα καταναλωτικά πρότυπα. Ο τρόπος που ψωνίζει ο κόσμος. Πχ ο κόσμος τώρα ψωνίζει από το διαδίκτυο, θέλουν να μπουν σε μια μεγάλη επιχείρηση, να δουν κόσμο, να ψωνίζουν.
Αυτοί, όμως, που λένε ότι τώρα θα σώσουν τους μιρκομεσαίους είναι οι ίδιοι που τους έχουν δαιμονοποιήσει, που έγραφαν άρθρα για το περιβόητο «λίπος» που έχουν και το «ρουφάει» η τρόϊκα με τα – απαράδεκτα – μέτρα της κ.τ.λ.;Νομίζω ότι στην πραγματικότητα όλοι μας θεωρούμε ότι οι μεσαίες τάξεις φοροδιαφεύγουν κτλ. Αλλά να πάμε σε κάτι βαθύτερο, δεν φταίει ούτε η ΝΔ ούτε ο ΣΥΡΙΖΑ. Είναι πολύ δύσκολο να επιβιώσουν, στο περιβάλλον που έχει διαμορφωθεί, αυτές οι επιχειρήσεις. Όχι απλώς στο μνημονιακό περιβάλλον αλλά αυτό που προκύπτει από την εξέλιξη του καπιταλισμού. Το βλέπουμε παντού. Έχει μετακινήσει όλο το κόστος στους πολίτες. Τώρα ψωνίζεις στο μεγάλο κατάστημα μόνος σου και πωλητές/ριες είναι μόνο στα ταμεία. Όλα τα κέρδη – οι μισθοί πολύ χαμηλοί – πάνε στη διακίνηση, στη διαφήμιση. Επίσης, αναπτύσσεται μια άλλη επιχειρηματικότητα, πχ, οι αποθήκες και κάποιοι ντιλιβεράδες, με μισθούς αίσχος, μεταφέρουν εμπορεύματα. Υπάρχει, λοιπόν, μια αναδιάρθρωση του παραγωγικού μοντέλου και πιέζονται και εξ αυτού, ειδικά οι παραδοσιακοί κλάδοι ένδυση – υπόδηση. Αντίθετα, αυξάνεται ο κλάδος των τροφίμων και όλα γύρω απ’ αυτά. Είναι ένα νέο κομμάτι, και μια όντως πρόκληση για την οικονομία, που πρέπει να φροντισθεί. Είναι προϊόντα που παράγονται στην Ελλάδα, καταναλώνονται απ’ ευθείας ή εξάγονται. Είναι θετικό σημάδι. Το βλέπουμε και στην αύξηση των καταστημάτων εστίασης διότι βρισκόμαστε πολύ εκτός οικίας, όταν δουλεύουμε. Δουλεύουμε πολλές ώρες. Το φαγητό είναι ένας τρόπος ικανοποίησης αναγκών, σε όμορφο περιβάλλον κτλ. Έχουν, πάλι από έλλειψη χρόνου, πολλαπλασιασθεί τα νυχάδικα. Αλλά να ξαναέλθουμε στο ζήτημα. Μπορεί να άντεξαν οι επιχειρήσεις στην κρίση, με την έξυπνη ανθεκτικότητα κτλ, αλλά το πρόβλημα είναι μπροστά μας. Το θέμα είναι βαθύ. Η ελληνική κοινωνία βρίσκεται μπροστά σε ένα σοβαρό μετασχηματισμό όπου προπομπός θα είναι η μεσαία τάξη. Εδώ υπάρχει πράγματι και ο κίνδυνος. Επειδή αυτά τα στρώματα χάνουν το προνόμιο που είχαν, μπορεί να πάνε στα άκρα. Είναι συγκλονιστικό πώς αυτοτοποθετούνται. Ενώ η αντικειμενική θέση τους είναι η εργατική τάξη, αυτοί αισθάνονται μεσαία τάξη! Με εισόδημα έως 12.000 τον χρόνο αισθάνονται μεσαία τάξη το 78%. Δεν είναι τα μέτρα λοιπόν, που πήρε ή δεν πήρε η κυβέρνηση, αν διαβουλεύθηκε πριν κ.τ.λ. Κυρίως είναι η υποκειμενική αυτοτοποθέτηση. Συνοψίζουμε, λοιπόν. Πρώτον, περίμεναν κάτι άλλο απ΄ τον ΣΥΡΙΖΑ. Δεύτερον, πολλοί ήταν δεξιοί και τώρα που ομαλοποιείται κάπως η κατάσταση γυρίζουν πίσω. Τρίτον, κάποιοι, ειδικά τα ευγενή επαγγέλματα, θορυβήθηκαν, ταξικά, από την κυβέρνηση.
Πώς τίθεται, λοιπόν, το ζήτημα τώρα; Δεν μπορεί να μην ανησυχεί κάποιος.Οι μεσαίες τάξεις έχουν ασπασθεί όλο αυτό το αφήγημα ότι πρέπει να μειωθούν οι φόροι. Ότι δεν μπορούμε να πληρώνουμε φόρους και να πηγαίνουν στους μετανάστες και τους πάμφτωχους. Επειδή είμαστε η μόνη περίπτωση όπου η μεσαία τάξη δεν πήγε με την ακροδεξιά, αυτό που φοβάται κανείς είναι ότι αν έλθει η ΝΔ, η οποία δεν θα τους κάνει αυτά που φαντάζονται - ο δημοσιονομικός χώρος, είναι δεδομένος - υπάρχει ο κίνδυνος να ακολουθήσουν το παράδειγμα άλλων χωρών, να πάνε στην ακροδεξιά. Όλα τα έχουν αναγάγει στη μείωση της φορολογίας.