farmers family hands holding a fresh young plant, symbol of new life and environmental conservation
Για να επανασυνδεθούν οι γλωσσικές έννοιες με το στέρεο έδαφος των αναφερομένων τους χρειάζεται να ξαναχτίσουμε τα φαντασιακά μας
Για την οικοδόμηση ενός νέου κοσμοειδώλου είναι απαραίτητο, μέσα από μια παιδευτική διαδικασία, ν’ αποδομηθεί ο διάχυτος και κυρίαρχος οικονομισμός (και η «οικονομική επιστήμη» που τον στηρίζει), μαζί και η θεολογία του ανταγωνισμού. Πιο συγκεκριμένα, η ρητορική του κυρίαρχου σήμερα (χρηματο) οικονομισμού συνοδεύεται από ένα σύνολο μυθολογιών με κύρια την αποτελεσματικότητα - αποδοτικότητα που επιτυγχάνεται με την (ανύπαρκτη ή ατελή) ορθολογικότητα του homo oeconomicus και των αγορών, το «θετικο / τεχνικοεπιστημονικό» και οικονομικό σκέπτεσθαι και την επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος –το οποίο ούτε και ο Άνταμ Σμιθ θεωρούσε το πρώτιστο. Στη θέαση αυτή, το σύνολο των ατομικών ορθολογικών συμπεριφορών συμβάλλει στη γενική ευημερία. Σταδιακά η κουλτούρα της εξατομίκευσης και του άκρατου - ακραίου ανταγωνισμού κυριάρχησε και έγινε ηγεμονική εξοβελίζοντας την «πρώτη» κουλτούρα της συλλογικότητας, της συνεργατικότητας και της αλληλεγγύης. Στον αντίποδα της λογικής που διατρέχει το παραπάνω υπόδειγμα, μια άλλη είναι εφικτή, που ανατρέχει στις ρίζες, τα μέσα και τους στόχους της πρώτης οικονομίας του συμβιωτικού και συνεργατικού ανθρώπου (homo cooperans). Το εναλλακτικό αυτό υπόδειγμα θα χαρακτηρίζεται, αφενός, από την επιστροφή στις μορφές της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας (κ.αλ.ο.) και στην οικονομία των πολιτών («εκ των κάτω») και των «κοινών», αφετέρου, από την επανασύνδεση και μάλιστα άρρηκτα με την οικολογική (ή πράσινη, υπό την ευρεία όμως έννοια) οικονομία.
Και οι δύο μαζί σχηματίζουν μια κοινωνικοοικολογική προσέγγιση του κόσμου. Η οικονομία ξαναεντάσσεται στην κοινωνία (Κ. Πολάνυι) και αυτή στη φύση. Και οι τρεις αυτές κατηγορίες συνιστούν πλέον ένα ενιαίο όλο, μια «ολική οικολονομία».
Κατ’ αυτόν τον τρόπο επίσης και σε αυτό το επίπεδο («εκ των κάτω» και σε μικροχωροτοπική κλίμακα) μπορούμε ευκολότερα να «δραπετεύσουμε» από τους σημερινούς καταναγκασμούς της παγκοσμιοποιημένης και αλληλεξαρτώμενης οικονομίας και τεχνολογίας που δεσμεύουν τις κεντρικές πολιτικές και διοικήσεις.
Αυτή η οικονομία βασίζεται στον κοινωνικό δεσμό, στην αμοιβαιότητα, στις κοινωνικές σχέσεις, όπου ο πλούτος (όχι μόνο ο ποσοτικός και ποσοτικοποιημένος) θα είναι αντικείμενο κοινωνικής χρήσης, ενώ η αξία χρήσης θα προηγείται της ανταλλακτικής αξίας.
Στο πλαίσιο αυτό η απλή συνεργασία (collaboration) στις διάφορες ψευδεπίγραφες σύγχρονες δικτυακές μορφές της (οικονομία της συνεργασίας ή της διαμοίρασης) αντικαθίσταται από τη συνεργατικότητα (cooperation) σε όλα τα επίπεδα (εργασία, παιδεία κ.ά.). Συνεργατικότητα που την γνωρίζουμε από παλιά με διάφορα τυπικά και άτυπα παραδείγματα και θεσμούς, αλλά και την οποία ξανασυζητάμε και ζητάμε σήμερα, ιδίως στον οικονομικό και ειδικότερα χρηματοπιστωτικό τομέα (αλληλοασφαλιστικές ή ηθικές ή συνεταιριστικές τράπεζες, τοπικές ενώσεις πιστώσεων ή κοινοτικά ταμεία επενδύσεων, μικροπιστώσεις, εναλλακτικά τοπικά νομίσματα κ.ά.).
Η οικολογική οικονομίαΗ οικολογική οικονομία ειδικότερα, στο πλαίσιο της προηγούμενης προοπτικής αλλαγής παραδείγματος, συνίσταται στην επανένωση της βιόσφαιρας με τις ανθρώπινες δραστηριότητες και στη διεπιστημονική προσέγγιση των κρίσεων. Είναι αναμφισβήτητο σήμερα πως ακόμα και ο κυρίαρχος οικονομισμός δεν έχει νόημα έξω από το περιβάλλον και τα οικοσυστήματα. Όμως η προσφυγή στις μορφές οικολογικής οικονομίας (π.χ. κυκλική οικονομία κ.ά.) προϋποθέτει την έξοδο, όπως προαναφέρθηκε, από το μύθο της λεγόμενης πράσινης μεγέθυνσης. Την αναγωγή δηλαδή της μεγέθυνσης όχι μόνο σε στόχο κυρίαρχο (ή ενίοτε και αυτοσκοπό) αλλά και σε σχέδιο κοινωνικό. Μια εκδοχή τούτης, όμως, που παράλληλα την συρρικνώνει σε ποσοτικό δείκτη αποτυπούμενο στο ΑΕΠ που υφίσταται έντονη πλέον κριτική εδώ και δεκαετίες, αφού δεν εκφράζει τον πραγματικό συνολικό πλούτο και την οικονομική ευημερία («δείκτης ψευδούς ευημερίας») αγνοώντας την οικολογική βιωσιμότητα, διατηρησιμότητα και ανθεκτικότητα.
Η οικολογική οικονομία συναντά και βασίζεται στις μορφές συνεργατικότητας και οικονομίας των πολιτών με στόχο την ευημερία, ενώ η (απλή) οικονομική «συνεργασία» στοχεύει (απλώς) στη μεγέθυνση και στο κέρδος. Βέβαια υπάρχουν και γνήσιες – αυθόρμητες – άτυπες μορφές συνεργασίας πολιτών που απαντούν σε σημαντικά κοινωνικά προβλήματα [περιβάλλον, συμμετοχική χρηματοδότηση, ανταλλαγές, διαμοίραση, ανακυκλωτήρια, συν-αυτοκίνηση (covoiturage), κοινά ψηφιακά κ.λπ.]. Συνεπώς η λεγόμενη συνεργασιακή οικονομία περιλαμβάνει ένα σύνολο ετερόκλητων πρακτικών και οργανισμών με κύρια όμως και παραπλανητική χρήση του όρου από πολυεθνικές (Uber, Blablacar, Airnbnb κ.ά.) που επιδιώκουν κατά βάση την ευκαιριακή μεγιστοποίηση του κέρδους (M. Prieto, A. Slim, 2018).
Εμπιστοσύνη και αμοιβαιότηταΕίναι αλήθεια ότι σήμερα ζούμε στην εποχή των «συνεργασιών». Όμως η «συνεργασία», η οποία φαίνεται να απωθεί το συνεργατισμό, υφαίνεται κυρίως ψηφιακά ανάμεσα σε (νεοφυείς ) επιχειρήσεις και (οικονομικά) άτομα. Εγγράφεται στο κυρίαρχο οικονομικό υπόδειγμα που προαναφέραμε. Αντίθετα, ο συνεργατισμός που διακρίνει ειδολογικά τον άνθρωπο από τα ζώα (αυτά συνεργάζονται μπροστά στον κίνδυνο ή για να κυνηγήσουν) δεν αφορά μόνο στην επιβίωση και στην κοινωνική αναπαραγωγή. Αφορά στη διαμοίραση μιας κοινής προσπάθειας, σε έκταση και βάθος μέσα από την οποία προβάλλει η ατομική δημιουργία (Π. Κροπότκιν, 2009). Ο ανθρώπινος συνεργατισμός διαφοροποιείται από τον υπόλοιπο ζωικό συνεργατισμό μέσα από την αναζήτηση και βελτίωση των γνώσεων του και του κόσμου. Αντίθετα, η απλή συνεργασία αφορά (όπως και στα ζώα) μόνο στην πράξη και στην οργάνωση αλλά και στη διαδικασία προς επίτευξη αυτής, κυρίως αναπαραγωγή και επιβίωση, με μέσον μόνο την εργασία. Δεν βασίζεται όπως ο συνεργατισμός στην (κοινή) εμπιστοσύνη και την αμοιβαιότητα, και δεν είναι ένωση προσώπων.
Πράγματι ο άνθρωπος μπορεί να μην γεννήθηκε συνεργατικός (όπως τα ζώα) αλλά να έγινε στην εξελικτική διαδικασία με κίνητρα είτε εγωιστικά – συμφεροντολογικά είτε αλτρουιστικά – χαριστικά, και έπειτα στηρίχθηκε σε θεσμούς τυπικούς ή άτυπους. Η «φυσική επιλογή» του Κ. Δαρβίνου δεν ήταν ταυτισμένη με τον ανταγωνισμό αλλά με διαδικασίες και μηχανισμούς αποφυγής του όπως έδειξε και ο Π. Κροπότκιν (2009).
Ο «πόλεμος των ορισμών»Δεν πρέπει άλλωστε να διαφεύγει της προσοχής πως την τελευταία δεκαετία έχουν κάνει τη (λεκτική) εμφάνισή τους επιχειρήσεις οικονομικής «συνεργασίας» («συνεργασιακή οικονομία» ή «οικονομία της διαμοίρασης» σε διάφορους τομείς (κυρίως κατανάλωση, κατοικία - διαμονή, μετακίνηση) και με διάφορες μορφές διαχειριζόμενες από ηλεκτρονικές πλατφόρμες στο πλαίσιο της λεγόμενης ψηφιακής οικονομίας (των δικτύων) με τη συμμετοχή - συνεργασία των πολιτών - πελατών (χρηστών, καταναλωτών). Στην ουσία πρόκειται για μια μετα - αγοραία κατάσταση του καπιταλισμού από το χωρο - τόπο (γεωγραφία) στον κυβερνοτόπο, όπου συναντιούνται προμηθευτές και χρήστες, πάροχοι και πελάτες. Πρόκειται για «οικονομία - παροχή κατά ζήτηση» αλλά και «εργασία με το κομμάτι».
Οι νεοφυείς αυτές επιχειρήσεις (start - up) χρησιμοποιούν παραπλανητικά και ψευδεπίγραφα τη «συνεργασία» ή συνεργατκότητα, ή «διαμοίραση», παραπέμποντας στις πρώτες μη εμπορευματικές κοινότητες της διαμοίρασης και ανταλλαγής (M. Sahlins, 1997) στις οικονομικές τους δραστηριότητες, ενώ πρόκειται για καπιταλιστικές - κερδοσκοπικές επιχειρήσεις στο πλαίσιο του πλατφορμικού καπιταλισμού (Τ. Νικολόπουλος, Δ. Καπογιάννης, 2017). Τέτοια εγχειρήματα δεν αποσκοπούν σε μια συνεργατική, αλληλέγγυα και «κοινή» (ψηφιακά κοινά) οικονομία και κοινωνία. Στην «πόλεμο των ορισμών για τον έλεγχο του κόσμου» (Th. Szaz ) χρησιμοποιούνται και οικειοποιούνται λέξεις με εύηχο θετικό πρόσημο καταστρατηγώντας μεθοδικά και συνειδητά τις πρώτες σημασίες. Στην ουσία όμως συγκαλύπτονται πραγματικές σχέσεις κυριαρχίας και ανισότητας, και εκβιάζονται συναινέσεις μέσα από τη χειραγώγηση των μαζών (Φ. Τερζάκης, 2019). Άλλωστε ήταν ο Θουκυδίδης(ΙΙΙ,82) που είχε ήδη επισημάνει το φαινόμενο: «την ειωθυίαν αξίωσιν των ονομάτων εις τα έργα αντήλλαξαν τη δικαιώσει».
Για να επανασυνδεθούν οι γλωσσικές έννοιες με το στέρεο έδαφος των αναφερομένων τους (Φ. Τερζάκης, 2019) και για να επανεύρουμε ειδικότερα την πραγματική συνεργασία, τον συνεργατισμό (cooperation), χρειάζεται (E. Laurent, 2018) να ξαναχτίσουμε τα φαντασιακά μας (του δυτικού πολιτισμού) και να αναθεωρήσουμε τους θεσμούς μας. Το φαντασιακό χτίζει τις σημασίες - αξίες μιας κοινωνίας ενώ οι θεσμοί πλάθουν τις συμπεριφορές μας (οπ. παρ.).
Τάκης Νικολόπουλος,Δημήτρης Καπογιάννης