Μια συζήτηση με τους εκπαιδευτικούς Βασίλη Πανόπουλο και Ζοζεφίνα Τζονάκα με αφορμή την έκδοση θεατρικής διασκευής για ανήλικους θεατές στον «Πλούτο» του Αριστοφάνη, με πρωτότυπη μουσική και τραγούδια
Ένα πολύ δημιουργικό ζευγάρι στη ζωή και στην εκπαίδευση, ο Βασίλης Πανόπουλος, διευθυντής στα Ράλλεια Πειραματικά Δημοτικά Σχολεία, διδάκτωρ θεατρολογίας και η Ζοζεφίνα Τζονάκα, δασκάλα με ειδικές σπουδές σε παιδιά με δυσκολίες μάθησης και συνεργάτις του ιδρύματος Λασκαρίδη σε προγράμματα που αφορούν την ένταξη μαθητών με αυτισμό, παρουσίασαν πριν λίγους μήνες, από τις εκδόσεις Αρμός, τη δική τους «θεατρική διασκευή για ανήλικους θεατές» στον «Πλούτο» του Αριστοφάνη συνοδευόμενο από πρωτότυπη μουσική και τραγούδια.Τη συνέντευξη πήρε ο
Σπύρος ΑραβανήςΤι είναι αυτό που σάς οδήγησε στον «Πλούτο» του Αριστοφάνη και δη σε συνεργατική εργασία;Β.Π.: Πρόκειται για μια ιδέα που γεννήθηκε πριν 20 χρόνια σε παράσταση για παιδιά στα Ράλλεια Πειραματικά σχολεία του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τότε συνέθεσα τις πρώτες μουσικές για τον Πλούτο. Για πολλά χρόνια συζητούσαμε με την Ζοζεφίνα για μια διασκευή αυτού του ιδιαίτερου κειμένου. Όσον αφορά στη συνεργασία μας, έχουν δοκιμαστεί πολλαπλώς και η αντοχή αλλά και η ανοχή του ενός προς τον άλλον. Δεν είναι εύκολη η συνεργασία, αλλά ούτε κι ακατόρθωτη.
Ο υπότιτλος του βιβλίου είναι «θεατρική διασκευή για ανήλικους θεατές» και όχι το παραδοσιακό «θέατρο για παιδιά». Παράλληλα σημειώνετε: «Το θέατρο για ανήλικους θεατές είναι μια σοβαρή υπόθεση των ενηλίκων»…Ζ.Τ. : Κατά τη γνώμη μας ο όρος «θέατρο για παιδιά» ή ο ατυχής «παιδικό θέατρο» εκτιμούμε ότι περιορίζει το ηλικιακό εύρος και αναδεικνύει αυτό που λέμε για «παιδιά δημοτικού σχολείου». Ο όρος για ανήλικους θεατές διαστέλλει την ηλικία και μπορούμε να πούμε ότι ταιριάζει και στους εφήβους, μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου.
Β.Π. : Συμφωνώ με την Ζοζεφίνα. Μέσα στο συνονθύλευμα των θεατρικών παραστάσεων για παιδιά τολμούμε να πούμε, και από την εμπειρία μας ως εκπαιδευτικοί, ότι λίγες είναι αυτές που απευθύνονται στα παιδιά με ήθος, καλλιτεχνική και παιδαγωγική επάρκεια. Το λέμε, γιατί, όπως τονίζει και ο καθηγητής Θεατρολογίας Θόδωρος Γραμματάς, το θέατρο είναι μια θεατρική πάμμουσος παιδαγωγία που δημιουργεί σκέψη, κρίση, ιλαρότητα και ψυχαγωγία. Αναρωτιόμαστε: όλοι αυτοί οι εμπορικοί θίασοι κατέχουν τους κώδικες του θεάτρου για παιδιά; Τον κώδικα της εμπορικότητας ασφαλώς τον γνωρίζουν.
Προχωρήσατε σε ορισμένες ενδοκειμενικές διαφοροποιήσεις. Πάνω σε ποια μεθοδολογία διασκευής βασιστήκατε; Β.Π.: Είναι σαφές, και ως ένα βαθμό επιβεβλημένο, οι βωμολοχίες -τις οποίες αφαιρέσαμε- να μην παρουσιάζονται, ως έχουν, στα παιδιά γιατί δεν είναι σε θέση να διαχειριστούν το νόημα των «κακών» λέξεων. Γι’ αυτό προσπαθήσαμε να βρούμε το ανάλογο, αυτό δηλαδή, που θεωρούμε κατάλληλο να ειπωθεί και παιδαγωγικά διαχειρίσιμο. Δεν είναι εύκολο.
Ζ.Τ.: Η παρουσία παροιμιακών εκφράσεων, στίχων από τραγούδια, φράσεων από την υμνογραφία κ.λπ. τα οποία εντάξαμε, θεωρούμε ότι διανθίζουν το λόγο και ταυτόχρονα δηλώνουν τα διακειμενικά στοιχεία που μπορεί να περιλαμβάνει ένα κείμενο. Δείτε πώς ευφυώς ο Σαββόπουλος μπόλιασε το κείμενό του, Αχαρνής, με τέτοια στοιχεία.
Β.Π.: Άλλωστε κι ο Αριστοφάνης κάνει λογοπαίγνια, παρουσιάζει στίχους ακόμα και φράσεις από άλλα κείμενα της εποχής του. Ξέρετε, συμφωνώ με την άποψη ότι όταν διηγούμαστε κάτι το περνάμε μέσα από τον εαυτό μας και χρησιμοποιούμε το δικό μας γλωσσικό εργαλείο. Κι εμείς δεν κάναμε φιλολογική μετάφραση αλλά διασκευή. Και γι’ αυτό επιλέξαμε στη σελίδα να εμφανίζονται βιβλιογραφικές και ερμηνευτικές παραπομπές στα κειμενικά δάνεια. Να καταλαβαίνει ο αναγνώστης το τι και το από πού.
Βρήκα πολύ έξυπνη και λειτουργική την προσθήκη δυο νέων ηρώων-παιδιών, του Αρίστου και του Φάνη…Β.Π.: Ο Αρίστος και ο Φάνης είναι μια ιδέα της Ζοζεφίνας. Θεώρησε ότι δύο έφηβοι θεατές συνδιαλέγονται in situ με την παράσταση και διατυπώνουν τις σκέψεις, τις απορίες τους και τις κρίσεις τους. Οι δύο ήρωες θα λέγαμε ότι λειτουργούν ως διαμεσολαβητές μεταξύ θεατών και κειμένου.
Ζ.Τ.: Θα μπορούσαμε να πούμε, κι ας μου συγχωρεθεί η σκέψη, ότι πρόκειται για μια συνάντηση Muppet Show και μπρεχτικής αποστασιοποίησης. Δηλαδή, ο θεατής αναγκάζεται να αναμετρηθεί νοητικά και μόνο με αυτά που εκστομίζονται. Λόγου χάρη, τι σκέφτεται ο θεατής όταν ακούει τον Χρεμύλο να λέει «έλα να σε κάνω καλά και να μείνεις μαζί μου γιατί σ’αγαπάω περισσότερο από τα παιδιά μου και τη γυναίκα μου»; Ή το άλλο που λέει στην Πενία «δεν θα με πείσεις ακόμα κι αν με πείσεις». Να αντιληφθούν δηλαδή οι ανήλικοι θεατές ότι έχουμε αγώνα ρητορικής, επιχείρημα-αντεπιχείρημα.
Tο καλοκαίρι υλοποιήθηκε μια πρώτη θεατρική μεταφορά της διασκευής σας από το εφηβικό Θεατρικό Τμήμα της Νέας Διάπλασης υπό την αιγίδα του Δήμου Βέλου - Βόχας. Ποιες οι εντυπώσεις σας; Θα υπάρχει σκηνική συνέχεια;Ζ.Τ.: Ήταν ένα καλοκαιρινό δώρο που χαρήκαμε πολύ! Έφηβοι και νέοι παρουσίασαν, υπό τη σκηνοθετική φροντίδα του ηθοποιού Άρη Σταύρου, μια εξαιρετικά δομημένη παράσταση και μπορούμε να πούμε ότι αποζημίωσε καλλιτεχνικά τους θεατές, οι οποίοι κατά την προσέλευσή τους ήταν από αμήχανοι έως προβληματισμένοι, γεγονός το οποίο ανατράπηκε από την παράσταση.
Β.Π.: Είναι γεγονός ότι πολλά σχολεία της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης ζητούν τη συνεργασία μας για να ετοιμάσουν παράσταση στα σχολεία τους. Αυτό αποτελεί για μας μεγάλη χαρά!
Στην έκδοση συμπεριλαμβάνεται πρωτότυπη μουσική, αλλά και σύνθεση αρκετών τραγουδιών «κατά παρέκκλιση από το πρωτότυπο», όπως σημειώνετε. Ποιος ήταν ο στόχος αυτής της επιλογής;Β.Π.: Ως συνθέτης ασχολούμαι πολλά χρόνια με το θέατρο για ανήλικους θεατές και το θέατρο ρεπερτορίου. Έτσι, λοιπόν, έγραψα τους στίχους και μελοποίησα τα τραγούδια, είτε τα χορικά είτε των ηρώων. Εμπρόθετα προσπάθησα να παρουσιάσω ρυθμολογία από όλο σχεδόν το εύρος της ελληνικής μουσικής και αυτό με απασχόλησε ιδιαιτέρως. Τα τραγούδια παρουσιάζονται σε μεταγραφή για πιάνο και διανέμονται δωρεάν από την ιστοσελίδα μου και θεωρώ ότι διευκολύνει πολύ όσους ασχοληθούν με την παράσταση. Η απουσία του χορού στον Πλούτο είναι ένα πρόβλημα. Έτσι προσπάθησα να αφουγκραστώ τα συναισθήματα των Αθηναίων αγροτών που μαθαίνουν για τον πλουτισμό του φτωχού Χρεμύλου και να εκφράσουν την άποψή τους, που ξεκινά από την καχυποψία και φτάνει στην αποδοχή. Ενώ δεν υπάρχει Παράβαση, το αποτόλμησα γράφοντας, κατά παράβασιν, το τραγούδια του Χορού «Μας λένε για ισότητα» και «Η δημόσια υγεία».
Ζ.Τ.: Η παρέκκλιση από το πρωτότυπο, πολλές φορές, είναι επιβεβλημένη. Όπως, γνωρίζετε, τα χρονικά όρια μιας παράστασης για ενηλίκους δεν είναι ίδια με αυτά των ανηλίκων. Άρα, συχνά, ο λόγος συμπυκνώνεται κατ’ οικονομίαν.
Σε μια εποχή εικόνας και κοινωνικής δικτύωσης με ποιον τρόπο οι ανήλικοι μπορούν να γίνουν αναγνώστες και θεατές; Η πολύχρονη εκπαιδευτική σας πείρα τι σας δείχνει; Ζ.Τ.: Αυτό το ερώτημα από μόνο του αποτελεί σύγχρονη πραγματεία. Σε ένα περιβάλλον που κυριαρχεί η εικόνα και ο λόγος περιορίζεται και τελικά εσωτερικεύεται η αντίληψη που έχουμε για τα πράγματα χωρίς να κοινοποιείται, καλούμαστε να προτείνουμε στους νέους να μετέχουν σε ένα θεατρικό γεγονός, σε ένα μουσικό συμβάν και γενικά σε μια κοινωνική δραστηριότητα, ώστε να ζωντανεύει ο νους και να δονείται το σώμα με τις αντιδράσεις του.
Β.Π.: Γιατί ακόμα και το χειροκρότημα, ως ψυχική και σωματική έκφραση, ανήκει στα επιτελεστικά στοιχεία μιας εκδήλωσης. Ένα ζητούμενο είναι και η πολυπόθητη φιλαναγνωσία. Γίνονται προσπάθειες από την πολιτεία για τη διεύρυνσή της. Αλλά κακά τα ψέματα, το βιβλίο, ο γραπτός λόγος δεν είναι μόνο υπόθεση του σχολείου. Είναι ζήτημα των πρώιμων χρόνων ενός ανθρώπου και του πολιτιστικού κεκτημένου της κάθε οικογένειας. Κι αν φαινόμαστε και λίγο συντηρητικοί -που δεν είμαστε- δεν υποκλινόμαστε στη δύναμη των κοινωνικών δικτύων.