** Γιατί ξεφυτρώνουν Ομάδες Προφορικής Ιστορίας σαν μανιτάρια;
** Γιατί ανθίζει το ενδιαφέρον ενός ευρύτατου κοινού για την πρόσφατη ιστορία (ιστορικοί περίπατοι, επισκέψεις σε χώρους ιστορικής μνήμης, εκπομπές, εκδηλώσεις, εκδόσεις, ακόμα και μαθητικό συνέδριο προφορικής ιστορίας);
Παρατίθενται σκέψεις υποκειμενικές και επιλεγμένες πλευρέςΔεν είναι γιατί δεν προκάναμε να διδαχτούμε τη σχετική περίοδο στο μάθημα της Ιστορίας (μήπως τις άλλες που διδαχτήκαμε, τις μάθαμε;).
Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη από παρελθόν. Όχι αυτό που πάει εκατοντάδες και χιλιάδες χρόνια πίσω. Εκείνο που απαντάει στο ερώτημα «Από πού έρχομαι και πού ανήκω;» Αυτό δεν διδάσκεται στο σχολείο.
Χιλιάδες χρόνια τώρα η ανθρωπότητα είχε παρελθόν, αν και δεν είχε σχολεία για να μάθει Ιστορία. Όπως είχε και γλώσσα, αν και δεν της δίδαξε κανείς γραμματική και συντακτικό. Τα μάθαινε και τα δυο με τον ίδιο τρόπο: Παράδοση και Παραλαβή. Από τη μια γενιά στην επόμενη. Έτσι αποκτούσε παρελθόν και ταυτότητα. Αλλά και κοινό-τητα.
Δηλαδή ένα χώρο (τόπο) και μια συλλογική οντότητα, για να μοιράζεται το παρελθόν, την ταυτότητα, υλικά αγαθά, αξίες και κανόνες, την καθημερινότητα. Για να ανήκει, ν’ ανταλλάσσει και ν’ αλληλεπι-δρά.
Ιστορία και ΠαράδοσηΗ δημόσια Ιστορία είναι ένα χωράφι που καλλιεργείται από την κυρίαρχη ιδεολογία, τους έχοντες πρόσβαση στις πηγές της και λόγους για να επεμβαίνουν και να τη διορθώνουν. Έχει στόχο να τρέφει το εθνικό αφήγημα της κυρίαρχης τάξης.
Η Παράδοση είναι ένα άλλο χωράφι που καλλιεργείται από τη συλλογική συνείδηση κάθε κοινότητας και «διορθώνεται» από αυτήν, για να συμβαδίζει με τις μεταβολές που συμβαίνουν μέσα στην κοινότητα, κι έχει στόχο να στηρίζει την κοινωνική συνοχή.
(Και στα δύο χωράφια ευδοκιμούν αντιθέσεις και συγκρούσεις, αλλά αυτό είναι μια άλλη συζήτηση).
Στις τελευταίες δεκαετίες, η Παράδοση από γόνιμο χωράφι μετατράπηκε σιγά-σιγά σε χέρσο έδαφος. Στην αλυσίδα παράδοση-παραλαβή έσπασαν κάποιοι κρίκοι. Σταμάτησε η ροή. Να μερικοί λόγοι:
Η γενιά που έζησε τον εμφύλιο είχε πολλούς και οδυνηρούς λόγους να σιωπήσει γι’ αυτό το βαρύ και ανεπούλωτο, και σήμερα ακόμα, τραύμα. Να ξεχάσει.
Η μετανάστευση -εσωτερική κι εξωτερική- έπληξε ανεπανόρθωτα τις μικρές κοινότητες, τα φυτώρια της παράδοσης.
Η ανάμιξη πολλών και διαφορετικών παραδόσεων στις μεγαλουπόλεις έκανε συχνά τους ανθρώπους να τις «στρογγυλέψουν», να τις παραμερίσουν, για χάρη της ειρηνικής τους συνύπαρξης.
Η κινητικότητα των ανθρώπων που πολύ πιο εύκολα μετακομίζουν από γειτονιά σε γειτονιά, από τόπο σε τόπο, αλλού κατοικούν κι αλλού δουλεύουν. Δεν ριζώνουν πουθενά για να συνδεθούν και να σχετιστούν με τον τόπο και τους συν-τοπίτες.
Οι μετασχηματισμοί στην οικογένεια, από ευρύτερη σε πυρηνική και τώρα πια, πολύ συχνά, σε μονογονεϊκή: οι γενιές δεν συμβιώνουν για να συντελεστεί η παράδοση-παραλαβή.
Σε ποιο “κοινό” ανήκουμεΌμως οι άνθρωποι έχουμε απόλυτη ανάγκη να ξέρουμε ποιοι είμαστε, από πού ερχόμαστε, ποιες είναι οι ρίζες μας, σε ποιο «κοινό» ανήκουμε. Γιατί δεν είναι άλλος τρόπος να πατήσουμε στα πόδια μας γερά, να σχεδιάσουμε το επόμενο βήμα με ασφάλεια, παρά μονάχα αυτός.
Αλλιώς είναι εύκολο να μας «διορθώνουν» κατά βούληση το Παρελθόν. Να μας διαβεβαιώνουν ότι δεν είμαστε αυτό που είμαστε, αλλά είμαστε κάτι άλλο: Ένα διάγγελμα απ’ το υπουργείο Παιδείας, ένα καινούργιο βιβλίο ιστορίας, ένα κύμα αναρτήσεων στα μέσα «κοινωνικής» δικτύωσης, κάποιες βαρύγδουπες «επιστημονικές» ανακοινώσεις, η «επιδιόρθωση» κάποιων στοιχείων …
Στην Προφορική Ιστορία συλλέγουμε αφηγήσεις καθημερινών ανθρώπων: από αυτούς που είναι αόρατοι στη δημόσια ιστορία και τις πηγές της. Στις μαρτυρίες τους καταγράφονται οι εποχές, οι αλλαγές στους τόπους, στους ανθρώπους και τις σχέσεις τους, τα «ιστορικά» γεγονότα όπως τα έζησαν οι ίδιοι, η καθημερινότητα.
Οι μαρτυρίες αυτές δεν επιδέχονται έξωθεν διορθώσεις. Ξέρουν αν στην Κατοχή είχαμε έκρηξη εθελοντισμού, τι ήταν τα Μακρονήσια κι αν οι νεκροί του Πολυτεχνείου είναι «μούφα».
(Και) γι’ αυτό τις καταγράφουμε: Από δική μας ανάγκη να έρθουμε σ’ επαφή με την αλήθεια μας. Επισκευάζουμε το σπασμένο κρίκο στην αλυσίδα, αποκαθιστούμε τη συνέχεια που διακόπηκε βίαια και άφησε ένα Κενό στην ταυτότητά μας.
Και το κάνουμε αδιαμεσολάβητα. Γιατί χρειαζόμαστε την άμεση επαφή με τη συλλογική Μνήμη, χωρίς ενδιάμεσα φίλτρα. Να μας παρέχει στέγη και τροφή, στήριγμα και δύναμη για το σήμερα και το αύριο.
Κι εκείνη ανταποκρίνεται. Είναι γοητευτική και γενναιόδωρη, μας ταξιδεύει και μας πλουτίζει. Μας γαληνεύει και μας διδάσκει: ανάμεσα στα άλλα, Αποδοχή (για την ανεξάντλητη διαφορετικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας) κι Ευγνωμοσύνη (για το μοίρασμα, την ενσυναίσθηση, την εμπιστοσύνη).
Κατερίνα Αρβανιτάκη, μέλος της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Αθήνας (ΟΠΙΑ)