Του Νίκου Κουλούρη*Πριν από λίγες ημέρες, δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή», η πρώτη -μετά την ανάληψη των καθηκόντων της- συνέντευξη της Γενικής Γραμματέως Αντεγκληματικής Πολιτικής Σοφίας Νικολάου με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Θα βάλουμε τέλος στις αποδράσεις»*. Με τη συνέντευξη αυτή προαναγγέλλονται οι πρώτες θεσμικές παρεμβάσεις της νέας κυβέρνησης στον πάντα ιδιαίτερα ευαίσθητο, αλλά και διαρκώς εξαιρετικά παραμελημένο, παρά τις κατά καιρούς αποσπασματικές και βραχύβιες βελτιωτικές παρεμβάσεις, τομέα της σωφρονιστικής καταστολής.
Το μείγμα σωφρονιστικής πολιτικήςΟ δημόσιος λόγος για τις φυλακές και το (εντός ή εκτός εισαγωγικών) σωφρονιστικό σύστημα προκαλεί ή προκαλείται από την κοινωνική και πολιτική αμφιθυμία αφενός για τον αδίστακτο εγκληματία, που αξίζει να τιμωρηθεί παραδειγματικά για τις αποτρόπαιες πράξεις του και, αφετέρου, για τον αδύναμο έναντι της κρατικής ισχύος κρατούμενο, που δεινοπαθεί υφιστάμενος τη στέρηση της ελευθερίας του και τις συνέπειές της. Η πρώτη προσέγγιση παράγει ένα βαρύ κατασταλτικό φορτίο που οφείλουν να φέρουν οι κρατούμενοι και η δεύτερη καλεί σε σεβασμό και προστασία των δικαιωμάτων τους από την ποινικοσωφρονιστική εξουσία και τους φορείς της.
Το μείγμα πολιτικής που ακολουθείται κάθε φορά περιλαμβάνει στοιχεία και των δύο όψεων της σωφρονιστικής καταστολής: μιας που δίνει προτεραιότητα σε ό,τι εικάζεται πως μπορεί να επαναφέρει εντός κοινωνίας τους δράστες αξιόποινων πράξεων και μιας που στρέφεται σε ό,τι δυνάμει ή εν τοις πράγμασι τους στιγματίζει και τους περιθωριοποιεί. Στην πρώτη περίπτωση ζητούμενο είναι να κατασκευαστούν δίαυλοι επικοινωνίας μεταξύ της κοινωνίας της φυλακής και του ευρύτερου κοινωνικού σώματος, στη δεύτερη περίπτωση επιχειρείται να γίνουν δύσβατες οι γέφυρες που συνδέουν τις δύο όχθες. Τα συστατικά αυτού του μείγματος καθορίζονται από τις γενικότερες αντιλήψεις περί ποινής, από τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές πιέσεις που αναπτύσσονται σε σχέση με την εγκληματικότητα και την αντιμετώπισή της, από τις ανάγκες ελέγχου του ποινικά υπόλογου πληθυσμού και «διαπαιδαγώγησης» ή «παραδειγματισμού» των άλλων κοινωνών, από τις συνθήκες απονομής της ποινικής δικαιοσύνης, από τους συσχετισμούς των δυνάμεων, των συμφερόντων και των συμμαχιών που διαμορφώνονται στο πλαίσιο της αλληλεπίδρασης των άμεσα εμπλεκόμενων πλευρών (φορέων πολιτικής, επαγγελματιών του ποινικοκατασταλτικού συστήματος, κρατουμένων, υποστηρικτών και συμπαραστατών των μεν και των δε) κ.ο.κ.
Όταν το οικοδόμημα χάνει τα ερείσματά τουΙδιαίτερη νομιμοποιητική βαρύτητα για την πλευρά προς την οποία γέρνει κάθε φορά η πλάστιγγα αποδίδεται στην ίδια την κατάσταση των φυλακών, στους όρους διαβίωσης των κρατουμένων και στις σχέσεις μεταξύ των διαφορετικών πλευρών που μετέχουν στην κοινωνική οργάνωσή της. Σε αυτό το πλαίσιο, σημασία αποκτούν η ευταξία και η εύρυθμη λειτουργία των φυλακών, η ισορροπία ελέγχου και ο σαφής διαχωρισμός θέσεων και ρόλων μεταξύ της διοίκησης και των κρατουμένων, το θετικό κλίμα συνύπαρξης και η κοινότητα στόχων του προσωπικού και των κρατουμένων. Όταν αυτά αμφισβητούνται ή διαταράσσονται, πραγματικά ή εικονικά, το οικοδόμημα της σωφρονιστικής καταστολής χάνει τα ερείσματά του και αναζητεί νέες υπαρξιακές βάσεις για την κλονισμένη αξιοπιστία του. Έτσι, η φυλακή ανασχηματίζεται και μετασχηματίζεται προς κατευθύνσεις που παραπέμπουν σε μορφές ολοκληρωτικής και αυταρχικής διακυβέρνησης ή αναδεικνύουν δημοκρατικές, συμμετοχικές διεργασίες μεταχείρισης.
Στην προκείμενη περίπτωση το σκηνικό έχει δημιουργηθεί σταδιακά και με επιμέλεια, χωρίς να στερείται πραγματικής βάσης: η κατάσταση στις φυλακές είναι απολύτως ανεξέλεγκτη, η πλειονότητα των κρατουμένων και το ανεπαρκές και εξουθενωμένο προσωπικό είναι έρμαια στις διαθέσεις πανίσχυρων ομάδων επιρροής που κινούν τα νήματα της οργανωμένης παρανομίας εντός και εκτός φυλακών και μεθοδεύουν τις μετακινήσεις και τις συναντήσεις τους από φυλακή σε φυλακή, οι ευκαιρίες για παράνομη ανάκτηση της ελευθερίας των κρατουμένων μέσω των αδειών και των μεταγωγών στις αγροτικές φυλακές έχουν διευρυνθεί υπερβολικά. Ενώπιον αυτής της κατάστασης, μια λύση διαφαίνεται και προβάλλεται ως εύλογη και αυτονόητη και αυτή είναι εναρμονισμένη με το γενικότερο κυβερνητικό αφήγημα για προτεραιοποίηση και ενίσχυση της ασφάλειας, ως προαπαιτούμενου για την απόλαυση κάθε δικαιώματος. Στις φυλακές το αφήγημα αυτό μεταφράζεται:
- σε περισσότερους ελέγχους και ενίσχυση των διαδικασιών, των υποδομών και των σωμάτων που τους ρυθμίζουν και τους επιχειρούν,
- σε διασπορά των σκληρών κρατουμένων σε περιφερειακές υπηρεσίες αλλά και σε λειτουργία πειθαρχικής φυλακής αγνώστων προδιαγραφών (άραγε σε εγκατάλειψη της προγραμματικής διακήρυξης για φυλακές υψίστης ασφαλείας;),
- σε περιορισμούς στη χορήγηση αδειών στους κρατουμένους και στις μεταγωγές τους για εργασία στις αγροτικές φυλακές,
- σε επέκταση της χωρητικότητας των φυλακών με λειτουργία νέων πτερύγων και νέων φυλακών (και μέσω ιδιωτικοποίησης),
- σε προσπάθειες αποτροπής της ραγδαίας αύξησης του πληθυσμού των κρατουμένων με την κατανομή του σε άλλα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (άραγε με μίσθωση εγκαταστάσεων όπως συμβαίνει π.χ. μεταξύ Ολλανδίας, Βελγίου και Νορβηγίας;).
Αποστολή η καταστολήΤις αλλεπάλληλες «κραυγές» περί αυστηροποίησης του καθεστώτος έκτισης ποινών συνοδεύουν και μερικοί «ψίθυροι» για παροχή κινήτρων και κοινωνικές παρεμβάσεις υποστήριξης των κρατουμένων, που δεν πείθουν και σε κάθε περίπτωση δεν αρκούν για να μετριάσουν τη συνολική εικόνα της επιχειρούμενης, έντονα τιμωρητικής στροφής.
Το -παρείσακτο στον τομέα της σωφρονιστικής καταστολής- υπουργείο Προστασίας του Πολίτη εξ αντικειμένου και λόγω της αποστολής του δεν μπορεί να συντονιστεί με τις φωνές που υποστηρίζουν επί δεκαετίες ότι οφείλουμε να αναθεωρήσουμε τις αντιδράσεις μας στο έγκλημα, ώστε αυτές να μην είναι εμπόδια αλλά εφόδια ζωής και ότι πρέπει να προσπαθήσουμε να κάνουμε το αποφυλακιστήριο διαβατήριο ισότιμης κοινωνικής επανόδου και όχι εισιτήριο επαναφυλάκισης. Αυτά δεν επιτυγχάνονται κλείνοντας τη στρόφιγγα παροχής οξυγόνου στις ανάσες των κρατουμένων και προκαλώντας τους ασφυξία, αλλά διευρύνοντας τις ευκαιρίες για προετοιμασία και επιστροφή σε κατάσταση της ελευθερίας.
* www.kathimerini.gr/1060898/article/epikairothta/politikh/sofia-nikolaoy-sthn-k-8a-valoyme-telos-stis-apodraseis
* Ο Ν. Κουλούρης είναι επίκουρος καθηγητής στο τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.