Με 3.000 επισκέπτες κάθε Σάββατο και 3.500 μόλις την προηγούμενη Κυριακή, ένα καινούριο Μουσείο στην Αθήνα που άνοιξε και… ημιεπισήμως πλέον τις πόρτες του για το κοινό προ 15θημέρου, θα είχε κάθε λόγο να είναι ικανοποιημένο. Όμως όχι την εποχή του κορωνοϊού, αφού ο αυξημένος αριθμός επισκεπτών, συμπεριλαμβανομένου και ενός σημαντικού ποσοστού τουριστών, είναι για τους εργαζομένους του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ναι, περί αυτού ο λόγος) η βασική αιτία, παρότι τηρούνται μέτρα υγιεινής και τακτικής απολύμανσης, να ζητήσουν επιτακτικά από την υπουργό Πολιτισμού αναστολή της λειτουργίας του, τουλάχιστον τα Σαββατοκύριακα.Αυτό βέβαια που είναι, δεδομένων των συνθηκών, ορθολογισμός, θα ήταν υπό άλλες συνθήκες μια ακόμα παραδοξότητα στην αλυσίδα όσων παράδοξων, ταυτισμένων με διαφορετικές όψεις της ελληνικής παθογένειας, αφορούν σε αυτό το Μουσείο, από τη γένεσή του το 2000. Ιδού μια ακόμα τέτοια «παραδοξότητα»: τα μέτρα για τον κορωνοϊό υπαγορεύουν την αναβολή των λαμπρών εγκαινίων που, παρουσία του πρωθυπουργού κι άλλων επισήμων, θα πραγματοποιούνταν, όπως είχε αρχικώς εξαγγελθεί, κάποια στιγμή πριν από το Πάσχα. Αυτή είναι περίπου η δέκατη φορά που δεν επιτυγχάνεται ο στόχος των εγκαινίων του ΕΜΣΤ: η πρώτη ήταν το 2004 όταν, ενόψει των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας, προγραμματίζονταν και τα θυρανοίξια του Μουσείου. Κι ακολούθησαν πολλοί άλλοι προγραμματισμοί εγκαινίων (το 2009, στις αρχές του 2014 κι έπειτα κάθε χρόνο από το 2015 μέχρι σήμερα) που αποδεικνύονταν κάθε φορά υπεραισιόδοξοι και μετακυλίονταν… Παρεμπιπτόντως, «θύμα» του κορωνοϊού έπεσε και η μεγάλη διαφημιστική εκστρατεία του ΕΜΣΤ σε στάσεις του Δήμου Αθηναίων, η οποία αναβάλλεται για καλύτερους καιρούς.Της Ναταλί ΧατζηαντωνίουΚατά τα άλλα, υπάρχουν κι άλλα πολλά «παράδοξα» που σχετίζονται με την ομαλή (;) λειτουργία του ΕΜΣΤ. Όσα π.χ. σχετίζονται με τις αλλαγές των διευθυντών του: Ήταν λογικό να απομακρυνθεί το 2014 και προτού να γίνουν τα εγκαίνια η ιδρυτική διευθύντρια και «ψυχή» του Μουσείου Άννα Καφέτση και να ακυρωθεί η μουσειολογική και μουσειογραφική της μελέτη; Ήταν λογικό η επόμενη διευθύντρια Κατερίνα Κοσκινά να πορευτεί με δυσκολία και ετήσιες ανανεώσεις του θεσμικού της ρόλου μέχρι το 2018 και την οριστική λήξη της θητείας της; Ήταν λογικό να κληθούν να εφαρμόσουν τη μουσειολογική μελέτη κάποιου άλλου (της κας Κοσκινά δηλαδή) ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Αντωνακάκης ως μεταβατικός διευθυντής με τη βοήθεια της ιστορικού Τέχνης Συραγώς Τσιάρα; Ήταν λογικό να προγραμματίζονται επίσημα εγκαίνια ενός Μουσείου –που το περιμέναμε μία 20ετία– υπό μεταβατική διεύθυνση;
Αυτά, ενώ εν τω μεταξύ το… «παλμαρέ» της καλλιτεχνικής διεύθυνσης του ΕΜΣΤ είχε καταγράψει α) έναν άγονο διαγωνισμό για την επιλογή διευθυντή (η εξαιρετική ιδέα της τέως υπουργού Πολιτισμού Μυρσίνης Ζορμπά για την επιλογή καλλιτεχνικών διευθυντών στους κρατικούς πολιτιστικούς φορείς μέσω της προκήρυξης των θέσεων, προσέκρουσε σε μια σειρά αντικειμενικών δυσκολιών ως προς την επιλογή τους) και β) οργιαστική φημολογία στους εικαστικούς και δημοσιογραφικούς κύκλους για τους εν δυνάμει διευθυντές, φημολογία που είχε ρίξει πρώτο στο τραπέζι το όνομα του καλλιτεχνικού διευθυντή της Documenta 14 Άνταμ Σίμτσικ, πολλούς άλλους ενδιαμέσως (κι ανάμεσά τους ξανά και ξανά τα ονόματα των δύο προηγούμενων επικεφαλής Αννας Καφέτση και Κατερίνας Κοσκινά, με την τελευταία να λέγεται ότι επιδιώκει την επιστροφή της με μεγάλη θέρμη) και πιο πρόσφατο και επικρατέστερο κατά τα φαινόμενα το όνομα της ιστορικού τέχνης και επιμελήτριας εκθέσεων Κατερίνας Γρέγου, η οποία, όμως, δεν διαθέτει προϋπηρεσία σε μουσείο ή πινακοθήκη του ιδιωτικού ή δημόσιου φορέα.
Τα στοιχήματα της… ονοματολογίαςΩστόσο, κατά τις φήμες αλλά και τα σχετικά δημοσιεύματα που τις επικαλέστηκαν, η κα Γρέγου –που αναμένεται να διοριστεί ενδεχομένως και άμεσα, πριν από το Πάσχα (αν δεν πέσει κι αυτός ο διορισμός «θύμα» της αναστάτωσης που προκαλεί σε όλους τους τομείς ο κορωνοϊός) – θα ασχολείται αποκλειστικά με το καλλιτεχνικό έργο του μουσείου, ενώ για τα διοικητικά καθήκοντα θα τοποθετηθεί άλλο πρόσωπο, και θα παραμείνει καταρχάς δύο χρόνια. Αυτό είναι το διάστημα που απαιτείται κατά την υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη για την προετοιμασία της διαδικασίας προκήρυξης διεθνούς διαγωνισμού για τη διεύθυνση του ΕΜΣΤ, η οποία θα δημοσιοποιηθεί «εντός του 2020 με νομοθετική ρύθμιση», όπως διαβεβαίωσε πρόσφατα η υπουργός Πολιτισμού. Κάποιες… κακές γλώσσες του εικαστικού κύκλου λένε μάλιστα πώς αυτή η διετία είναι και ό,τι χρειάζεται στην κα Γρέγου για να καταγράψει προϋπηρεσία ικανή ώστε να διεκδικήσει εκ νέου τη διεύθυνση στη διαγωνιστική φάση. Έχει σημασία ασφαλώς ότι η κα Μενδώνη σε συνέντευξη Τύπου στις 24 Φεβρουαρίου είχε τονίσει ότι ο καλλιτεχνικός διευθυντής που θα επιλεγεί τώρα θα έχει δικαίωμα να δηλώσει συμμετοχή και στο διεθνή διαγωνισμό.
«Καράβι της ζωής» του Ιλία Καμπακόφ
Το παρόν του ΕΜΣΤΥπό αυτές τις συνθήκες και μετά από 20ετή πορεία πλήρη ανατροπών, αναβολών, νομικών κωλυμάτων, έκπτωτης εργολαβίας (ΒΙΟΤΕΡ) και νέου εργολάβου (ΑΚΤΩΡ), αλυσιδωτών τσακωμών, υπέργειων και υπόγειων, προσωρινών εγκαταστάσεων σε Μέγαρο Μουσικής και Ωδείο Αθηνών, διαρκών εκκρεμοτήτων και εναλλαγής το διάστημα αυτό 15 υπουργών Πολιτισμού, το 18.142 τ.μ. κτίριο του πρώην εργοστασίου της ζυθοποιίας Φιξ, μοναδικό αρχιτεκτόνημα του Τάκη Ζενέτου, έχει πάντως μετατραπεί σε ένα εντυπωσιακό Μουσείο, αφού πρώτα για τις εργασίες κατασκευής και για ένα μέρος του εκθεσιακού του προγράμματος δαπανήθηκαν 44.625.440 ευρώ (από εθνικούς πόρους αλλά και πόρους του Γ’ ΚΠΣ και του ΕΣΠΑ 2007-2013) συν τα 3 εκατ. ευρώ της δωρεάς του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» που ενεργοποιήθηκε τον Ιούλιο 2018 για τον εξοπλισμό του Μουσείου και την εφαρμογή των εγκεκριμένων μελετών έκθεσης της μόνιμης συλλογής. Αυτή τη στιγμή το Μουσείο λειτουργεί με 88 υπαλλήλους με συμβάσεις αορίστου χρόνου και φιλοξενεί δύο εκθέσεις.
Στις αίθουσες της μόνιμης συλλογής παρουσιάζονται από τα 1.300 έργα που αριθμεί η συλλογή, 172 έργα 78 κορυφαίων Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών, βάσει τριών εκθεσιακών κατευθύνσεων: Αναφορές μνήμης - Διεκδικήσεις - Πολιτικές αφηγήσεις, Όρια και διελεύσεις και Ετεροτοπίες - Μυθολογίες του οικείου - Νέες προοπτικές.
Στην Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων στο επίπεδο -1 παρουσιάζεται έκθεση με τίτλο «ΕΜΣΤ Ανοιχτό», όπου παρουσιάζεται η ιστορία του μουσείου, μέσα από ένα Οπτικό Χρονολόγιο, από την έναρξη της λειτουργίας του.
Μεγαλύτερες και μικρότερες εκκρεμότητεςΌλα λοιπόν είναι έτοιμα και τακτοποιημένα –αν εξαιρέσει κάποιος την επιλογή νέου διευθυντή και Δ.Σ.; Αν και σε γενικές γραμμές θα ήταν άδικο αν λέγαμε ότι υπάρχουν ακόμα τραγικά προβλήματα, υπάρχουν όμως σημαντικές εκκρεμότητες, κάποιες εκ των οποίων αντιμετωπίζονται για την ώρα με θυσίες του προσωπικού και ατελείωτες υπερωρίες και άλλες αναμένουν η νυν πολιτική ηγεσία να ανταποκριθεί άμεσα στις δεσμεύσεις της:
* Διάκριση των καλλιτεχνικών και διοικητικών-οικονομικών ευθυνών. Η πρόβλεψη για παρουσία ανεξάρτητου διοικητικού και οικονομικού διευθυντή περιλαμβάνεται στο πολυνομοσχέδιο που ετοιμάζει το ΥΠΠΟ και πρόκειται να υποβληθεί προς ψήφιση τον Απρίλιο, καλώς εχόντων των πραγμάτων. Είναι θεμιτή μια τέτοια διάκριση ή θα μπορούσε να δημιουργήσει εν καιρώ πρόβλημα στην ισορροπία των στόχων (όπως είχαμε π.χ. διαπιστώσει να συμβαίνει στη Λυρική Σκηνή επί προεδρίας στο Δ.Σ. του πρώην προέδρου του ΣΕΒ Οδυσσέα Κυριακόπουλου); Η εμπειρία πάντως έχει αποδείξει ότι σε κρατικούς πολιτιστικούς φορείς τέτοιου βεληνεκούς είναι αδύνατον ο καλλιτεχνικός διευθυντής να ανταποκρίνεται πλήρως και στα διοικητικά και οικονομικά θέματα. Εχει όμως αποδείξει επίσης ότι η διάκριση των ευθυνών μεταξύ ισότιμης ισχύος προσώπων μπορεί να οδηγήσει σε σύγκρουση συμφερόντων, σε βάρος του καλλιτεχνικού αποτελέσματος.
* Η απαραίτητη αλλαγή του Εσωτερικού Κανονισμού Λειτουργίας, ώστε να γίνει εφικτή η αναβάθμιση των προϊσταμένων στις υποδιευθύνσεις καθώς και η κάλυψη επιπλέον οργανικών θέσεων προσωπικού. Τουλάχιστον 30 είναι οι κενές θέσεις διαφόρων κλάδων, οι οποίες οφείλουν να καλυφθούν, αφού προκηρυχθούν μέσω ΑΣΕΠ. Πιο κομβικές είναι όσες αφορούν στη φύλαξη και καθαριότητα οι οποίες καλύπτονται για την ώρα από ιδιωτική εταιρεία.
* Καθώς ένα Μουσείο είναι ζωντανός οργανισμός και οι ανάγκες του εξελίσσονται, ειδικά όταν αρχίζει να λειτουργεί με κανονικές συνθήκες, χρειάζεται κατά την κρίση εκπροσώπων του Σωματείου Εργαζομένων του ΕΜΣΤ μελέτη για την αύξηση των οργανικών θέσεων, τουλάχιστον σε 154 από 88 που είναι σήμερα, βάσει του υπάρχοντος ιδρυτικού νόμου. Και αυτό γιατί υποστελεχωμένα παραμένουν σήμερα τμήματα που θεωρούνται κομβικά για τη λειτουργία του Μουσείου, όπως το Τμήμα Οικονομικών Υπηρεσιών και Εμπορικής Διαχείρισης, το Τμήμα Διαχείρισης Πληροφοριακών και Επικοινωνιακών Εγκαταστάσεων και Εργαστηρίου Παραγωγής Ψηφιακών και Οπτικοακουστικών Έργων Τέχνης, το Τμήμα Παραγωγής Εκθέσεων και Πολιτιστικών Εκδηλώσεων κ.ά.
* Εκκρεμεί η ανακοίνωση της αναδόχου εταιρείας η οποία, μετά από διαγωνισμό που διενεργήθηκε, θα αναλάβει το εστιατόριο του τέταρτου ορόφου και το καφέ στο ισόγειο του ΕΜΣΤ
* Επίσης εκκρεμμεί η οριστική μεταβίβαση του κτιρίου στο ΕΜΣΤ από την Αττικό Μετρό (στην ιδιοκτησία της οποίας είχε περιέλθει το 1994 μετά από αρχιτεκτονικό διαγωνισμό που είχε προκηρύξει ο τότε υπουργός Πολιτισμού Θάνος Μικρούτσικος). Ως προς αυτό το θέμα η νυν υπουργός Λίνα Μενδώνη είχε ανακοινώσει στην πρόσφατη συνέντευξη Τύπου ότι θα λυθεί άμεσα με νομοθετική ρύθμιση, κατόπιν εντολής του πρωθυπουργού.
* Η αύξηση του ανεπαρκούς προϋπολογισμού για λειτουργικά έξοδα, αλλά και για τη διοργάνωση εκθέσεων και την αγορά έργων τέχνης. Για να έχει ο αναγνώστης εικόνα των ποσών, στον τελευταίο προϋπολογισμό που είχε υποβάλει η Κατερίνα Κοσκινά προς έγκριση στο ΥΠΠΟ για το 2019, το προϋπολογισθέν κόστος μισθοδοσίας ανερχόταν στο ποσό των 1.508.875,20 ευρώ και η συνολικά αιτούμενη τακτική επιχορήγηση από το ΥΠΠΟ για την κάλυψη των δαπανών, στο ποσό των 3.301.911,00 ευρώ.
Κάποια άλλα θέματα, λιγότερο σημαντικά για την απρόσκοπτη λειτουργία του Μουσείου, είτε έχουν μπει σε σειρά (όπως η νέα εταιρική ταυτότητα-λογότυπο που έχει ετοιμαστεί από γραφιστική εταιρεία η οποία επελέγη από διαγωνισμό) είτε ανήκουν στα μελλοντικά σχέδια του ΥΠΠΟ (όπως η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του ΕΜΣΤ και η υπόγεια διασύνδεσή του με το σταθμό του μετρό «Συγγρού-Φιξ».
Ως προς τα θέματα της σωστής λειτουργίας αυτό τον καιρό και στο πλαίσιο της δοκιμαστικής λειτουργίας του ΕΜΣΤ, εφαρμόζεται κι ένα είδος «παραμετροποίησης» ως προς κάποια έργα βίντεο-αρτ που πρέπει να ελεγχθούν και να βελτιωθούν βάσει των καλλιτεχνικών οδηγιών σε επίπεδο π.χ. ηχητικό ή φωτιστικό. Στο πλαίσιο αυτής της «παραμετροποίησης», συνεργάτες του ΕΜΣΤ διαπιστώνουν π.χ. ότι ο χώρος των περιοδικών εκθέσεων είναι περιορισμένος και ίσως θα έπρεπε στο άμεσο μέλλον το θέμα να επανεξεταστεί.
«Acropolis redux » του Kendell Geers. Φωτό: Κατερίνα Παρασκευά
Ένα πικρό οξύμωροΟρισμένοι απ’ όσους πρόλαβαν να επισκεφτούν, με αυξημένες προσδοκίες, το ΕΜΣΤ από τα τέλη Φεβρουαρίου που άνοιξε σε αυτή την ημιμόνιμη μορφή, βιάστηκαν να απογοητευτούν και μίλησαν για έλλειψη στοιχειώδους οργάνωσης. Ανέφεραν π.χ. την απουσία ξενάγησης στους τρεις ορόφους που εκτίθεται μέρος της μόνιμης συλλογής ή φωτιστικά και χωροταξικά προβλήματα. Έχουν βέβαια κι ένα δίκαιο από την πλευρά τους, δεδομένου ότι η 20ετής αναμονή για την απόκτηση ενός Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, αυτονόητου δηλαδή στις περισσότερες μεγάλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, καί εξάντλησε την υπομονή όλων μας καί ταυτόχρονα αύξησε τις απαιτήσεις τουλάχιστον για ένα απολύτως εύρυθμο μουσειακό σύνολο.
Ωστόσο, η διεθνής εμπειρία λέει ότι κανένα μουσείο δεν… αναδύεται πανέτοιμο και ότι οφείλει να περάσει περίοδο δοκιμαστικής λειτουργίας, διορθώνοντας στην πορεία λάθος εκτιμήσεις ή προσαρμοζόμενο σε νέα δεδομένα κι εκτιμήσεις.
Στην παρούσα του μορφή όμως το ΕΜΣΤ φιλοξενεί ένα… οξύμωρο. Μετά από την 20ετή του οδύσσεια το μεγάλο άνοιγμά του για το κοινό έμελλε να γίνει επί των ημερών της κυβέρνησης Μητσοτάκη. Έτσι, την ώρα που σε Έβρο, Λέσβο, Χίο και άλλα νησιά εξελίσσεται με τις πιο δυσμενείς και τραγικές συνθήκες η μεγάλη προσφυγική οδύσσεια του 20ού αιώνα, σε συνθήκες όλο και πιο δυστοπικές και ακραίες για τις οποίες η παρούσα κυβέρνηση είναι κάθε άλλο παρά άμοιρη ευθυνών, κάποια από τα έργα της μόνιμης συλλογής καταγράφουν αυτή τη σύγχρονη τραγωδία.
«Αυτή την ώρα, η σπουδαιότερη καλλιτεχνική παρέμβαση για το δράμα των προσφύγων στην ελληνική μεθόριο γίνεται μέσα από το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Αθήνας. Είναι τα συγκλονιστικά έργα των μαχητικών καλλιτεχνών που μνημονεύουν τους ανθρώπους τους κυνηγημένους από πολέμους, διώξεις, αποκλεισμούς, φτώχεια, πείνα, απελπισία οι οποίοι σκοτώθηκαν προσπαθώντας να διασχίσουν σύνορα», σχολίασε πρόσφατα με μια καίρια ανάρτησή της η κριτικός λογοτεχνίας Μικέλα Χαρτουλάρη.
Ανατριχιαστικά επίκαιραΕπικαλούταν φυσικά και συγκεκριμένα έργα της μόνιμης συλλογής πολλά εκ των οποίων είχαμε δει και στη Documenta 14: το έργο «Acropolis redux » του Νοτιοαφρικανού Κεντέλ Γκιρς, το οποίο αποτελείται από μία μεταλλική βιβλιοθήκη με ατσάλινα ράφια στα οποία στοιβάζονται μεταλλικά σκοινιά και συρματοπλέγματα, στέλνοντας μέσω αυτού του, τακτοποιημένου στα ράφια, σαφούς στην αποστολή του, φονικού εξοπλισμού μήνυμα σ’ έναν κόσμο όπου κυριαρχούν οι απαγορεύσεις, η βία και η ανελευθερία. Το «No olvidado» («Δεν ξεχνώ») της Αμερικανίδας Αντρέα Μπάουερς, ένα επιτοίχιο έργο που αφήνει να φανούν πίσω από συρματοπλέγματα τα ονόματα όσων πέθαναν διασχίζοντας τα σύνορα ΗΠΑ-Μεξικού. Το «What is democracy» του Αυστριακού Όλιβερ Ρέσλερ, μία βίντεο εγκατάσταση, με μόνιτορ και τις συνεντεύξεις ακτιβιστών και πολιτικών αναλυτών από 18 χώρες, οι οποίοι απαντούν στο ερώτημα «Τι είναι δημοκρατία;» Κι ακόμα την ηχητική εγκατάσταση «Suspect device» του Μάκη Φάρου με τα μαύρα ακουστικά που κρέμονται από το ταβάνι μεταφέροντας ήχους από κραυγές, χτυπήματα, βογκητά. Τις «Διαχωριστικές γραμμές» της Δανάης Στράτου με εικόνες από την Τιχουάνα, τη Δυτική Όχθη στην Παλαιστίνη, το Κασμίρ, το Μπάντμε. Και βέβαια το περίφημο «Καράβι της ζωής» του Ρώσου Ιλία Καμπακόφ, ενός από τους σημαντικότερους εν ζωή εκπροσώπους της εννοιολογικής τέχνης, ενός ξύλινου σκάφους που μεταφέρει μεταξύ άλλων κιβώτια με ρούχα, προσωπικά αντικείμενα και κείμενα του καλλιτέχνη, τα οποία «αφηγούνται» τη ζωή του στα χρόνια της Σοβιετικής Ενωσης. Η εγκατάσταση προσκαλεί το θεατή, παρατηρώντας τα «αξιολύπητα απομεινάρια ζωής», να κάνει μια βιωματική περιήγηση στην πρόσφατη ευρωπαϊκή ιστορία.
Αλλά πόσο μάταια προφητικά και ανατριχιαστικά επίκαιρα μοιάζουν όλα αυτά σε ένα Μουσείο που προσώρας, άδειο από κόσμο, περιμένει να έρθουν καλύτερες μέρες!