Eugene Rogan «Οι Άραβες. Μια ιστορία»,μετάφραση: Μενέλαος Αστερίου,
εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 751«Υπήρχε μια εποχή όπου οι Άραβες όριζαν τους κανόνες του παιχνιδιού για όλο τον υπόλοιπο κόσμο. Σήμερα ωστόσο η αίσθηση των Αράβων ότι υπάγονται σε εξωτερικές δυνάμεις έχει τεράστιες συνέπειες, τόσο για την περιοχή όσο και για τους Δυτικούς που επιχειρούν να την ελέγξουν».
Έλειπε πραγματικά, από την ελληνική τουλάχιστον βιβλιογραφία, μια ολοκληρωμένη, νεότερη ιστορία των αραβικών χρόνων. Μια ιστορία δηλαδή η οποία να μην εκκινεί από τον Μωάμεθ, τη Μέκκα και τη Μεδίνα, τη συγκρότηση του Ισλάμ ως πολιτικής οντότητας, την επακόλουθη εξάπλωση, τις πρώτες κατακτήσεις, τις Σταυροφορίες, τις σχέσεις με τους Βυζαντινούς κ.ο.κ. Επισκοπώντας τα παραπάνω, θεωρώντας τα δεδομένα, αυτή λοιπόν η ιστορία των νεότερων έως και ύστερων αραβικών χρόνων ξεδιπλώνεται στο ογκώδες βιβλίο του Eugene Rogan.
Σημείο εκκίνησης: χοντρικά η ναπολεόντεια εισβολή στην Αίγυπτο (1798-1801), η πτώση των Μαμελούκων και η συνακόλουθη ανάδυση του Καββαλιώτη Μεχμέτ Αλή στην ηγεμονία της Αιγύπτου (1805), ο οποίος σταδιακά κατάφερε να ανεξαρτητοποιηθεί από την Υψηλή Πύλη. Σημείο κατάληξης (μέχρις εδώ): το ξέσπασμα της Αραβικής Άνοιξης το 2010.
Λίγα λόγια πρώτα για τον συγγραφέα: Ο Eugene Lawrence Rogan γεννήθηκε το 1960 στις ΗΠΑ. Σπούδασε στο Κολούμπια και έλαβε το διδακτορικό του από το Χάρβαρντ. Από το 1991 άρχισε να διδάσκει στο τμήμα Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, όπου το 2015 έγινε καθηγητής Νεότερης Μεσανατολικής Ιστορίας και Εταίρος στο Σεντ Άντονις Κόλετζ. Το 2017 έγινε Εταίρος της Βρετανικής Ακαδημίας για τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες. Είναι ειδικευμένος στην ιστορία της Μέσης Ανατολής και στα ελληνικά κυκλοφορεί το επίσης εξαιρετικό βιβλίο του «Η πτώση των Οθωμανών» (Αλεξάνδρεια, 2015).
Ανακατεύοντας ένα εκρηκτικό μείγμα
Ο Rogan μελετά με οξυδέρκεια τα εξαιρετικής σημασίας γεγονότα, που συνδιαμόρφωσαν το χάρτη της Μέσης Ανατολής, από την εποχή που κυριαχούσε το λεγόμενο Ανατολικό Ζήτημα στο παίγνιο των Μεγαλων Δυνάμεων, καθώς ψυχορραγούσε πια η Οθωμανική Αυτοκρατορία και αναδύονταν οι νέες αραβικές δυναστείες. Οι Χασεμίτες στο Ιράκ-Κουβέιτ, οι Σαούντ στη σημερινή Σαουδική Αραβία κ.λπ. Μοιράζοντας απλόχερα υπόσχεσεις δεξιά και αριστερά, οι Δυνάμεις, παραμονές της σύγκρουσης του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, επιδίωξαν να προσεταιριστούν συμμάχους ανάμεσα στις ανταγωνιστικές μεταξύ τους αραβικές φατρίες, καθώς και στους άρτι αφιχθέντες από την Ευρώπη Εβραίους εποίκους, ανακατεύοντας ένα εκρηκτικό μείγμα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα: η Συμφωνία των Σάικς-Πικό (για τον αγγλο-γαλλικό έλεγχο της Παλαιστίνης), η Διακήρυξη Μπάλφουρ (για την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ), ο ρόλος των Οριενταλιστών (όπως ο Lawrence και οι Γερμανοί ομόλογοί του)...
Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματαΌπως αναφέρεται και στο βιβλίο, ο συγγραφέας προσπαθεί να χαρτογραφήσει την εξέλιξη της αραβικής ταυτότητας από τον οθωμανισμό στον παναραβισμό και τον ισλαμισμό. Σ’ αυτή τη διαδρομή αναπόφευκτα εντοπίζονται σφοδρές συγκρούσεις που αφορούν ζητήματα κοσμικής και θρησκευτικής εξουσίας, εθνικής ανεξαρτησίας και ξένης κυριαρχίας. Τα αραβικά κράτη δημιουργήθηκαν είτε ως πρώην προτεκτοράτα είτε ως πρώην αποικίες που έδωσαν σκληρούς αγώνες για να κερδίσουν την ανεξαρτησία τους. Ακόμα και τότε όμως, τα περισσότερα από αυτά πέρασαν σε καθεστώς εξάρτησης, όπως μας λέει η μεταποικιακή θεωρία. Τα δύο πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα, τα οποία εξετάζει ενδελεχώς ο Rogan, είναι η Αίγυπτος του Νάσερ και η Αλγερία. Η μεν πρώτη, ειδικά μετά την εθνικοποίηση του Σουέζ, διεκδίκησε ηγεμονικό ρόλο ανάμεσα στα υπόλοιπα αραβικά κράτη παίζοντας το χαρτί του αριστερού εθνικισμού. Η δε Αλγερία βίωσε μια από τις πιο σκληρές και αποτρόπαιες μορφές αποικιοκρατίας, μέχρις ότου κατορθώσει, καθοδηγούμενη από το αντάρτικο του FNL αλλά και άλλων ομάδων, να διακηρύξει την ανεξαρτησία της. Φευ! Η ωμή βία που συνόδεψε την περίοδο των συγκρούσεων άφησε ανεπούλωτες πληγές στο κορμί της χώρας μέχρι σήμερα.
Στα προτερήματα του βιβλίου εγγράφεται και το γεγονός ότι ο Rogan κατορθώνει να παρουσιάσει, ανά περίοδο, σε παραλληλία την εξέλιξη των γεγονότων και τις επιδράσεις τους σε κάθε αραβικό κράτος, ώστε ο αναγνώστης να μπορεί ανά πάσα στιγμή να σχηματίσει μια πιο σφαιρική άποψη κοιτώντας το χάρτη. Ο συγγραφέας παρακολουθεί την ιστορία των Αράβων στους καιρούς του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού και του ανταγωνισμού των υπερδυνάμεων κατά τον Ψυχρό Πόλεμο μέχρι τη σημερινή εποχή και τις πρόσφατες γεωπολιτικές εξελίξεις.
Ζητήματα ακόμα ανοιχτάΟι αραβοϊσραηλινές συρράξεις και οι συνακόλουθες ειρηνευτικές διαδικασίες εύλογα καταλαμβάνουν αρκετά κεφάλαια του βιβλίου, ούτως ή άλλως πρόκειται για ένα τεράστιο ζήτημα που παραμένει πάντα ανοιχτό. Το ίδιο ισχύει και για τις πολιτικές του πετρελαίου, που –ειδικά μετά την κρίση του 1973– δείχνουν να έχουν πολλαπλάσια ισχύ από αυτή των όπλων.
Στα τελευταία κεφάλαια των βιβλίων, πριν φτάσουμε στο ξέσπασμα της Αραβικής Άνοιξης, που εκ των πραγμάτων εξετάζεται εν τάχει (είναι μάλλον νωρίς ακόμα για την ιστορική διαπραγμάτευσή της), ο συγγραφέας ασχολείται με την αναζωπύρωση του φονταμενταλιστικού Ισλάμ και των τζιχαντιστών της Αλ-Κάιντα και πιο πρόσφατα του Daesh. Ο Rogan ορθά θέτει εδώ ως αφετηρία για την εμφάνιση των σκληροπυρηνικών δύο εισβολές: εκείνη των Σοβιετικών στο Αφγανιστάν το 1979, που εξέθρεψε (με τις ευλογίες τότε των ΗΠΑ) τον Μπιν Λάντεν, και των Αμερικανών στο Ιράκ το 2003, που στάθηκε η αφορμή για να συγκροτηθεί το Ισλαμικό Κράτος του Ιράκ και του Λεβάντε.
Πυκνή, πολυεπίπεδη αίσθησηΤο θέμα είναι πολύ μεγάλο και ο χώρος δεν επαρκεί για να επεκταθώ περισσότερο. Θα σταθώ όμως σε δύο πράγματα: Πρώτον, στην αξιοζήλευτη αφηγηματική έφεση του Αμερικανού ιστορικού, πέρα από τη γνώση και το αδιαμφισβήτητο ακαδημαϊκό του κύρος. Δεύτερον, στο ότι προσεγγίζει το θέμα του με ευαισθησία, χωρίς ίχνος οριενταλιστικής προδιάθεσης (δεν είναι τυχαίο ότι στο κείμενο μνημονεύται ο δάσκαλος Edward Said). Ο Rogan όντως καταφέρνει και αναδεικνύει την ετερότητα. Όπως αναφέρεται, «ισορροπώντας ανάμεσα σε διαφορετικές φωνές –πολιτικών, διανοουμένων και φοιτητών, ανδρών και γυναικών, ποιητών και μυθιστοριογράφων, διάσημων, διαβόητων κι ολότελα άγνωστων προσώπων– δίνει μια πυκνή, πολυεπίπεδη αίσθηση της ζωής, της ιστορίας και των προοπτικών του αραβικού κόσμου».
Διαβάζοντας τις σελίδες του συναρπαστικού αυτού βιβλίου μού ήρθαν ξανά στο μυαλό οι πρώτες αράδες από τον «Νουρεντίν Μπόμπα» του Στρατή Τσίρκα (εκδόσεις Κέδρος, 1957):
«Τον Μαστρο-Πολύβιο τον ξαναθυμήθηκα όταν ο Γκαμάλ Αμπντελνάσερ άρχισε να δίνει τουφέκια στο λαό. Ήξερε μια ιστορία και τη φύλαγε, δεν ήθελε να μου την πει [...] Πολλές φορές τον παρακάλεσα γιατί η ιστορία είχε σχέση με την επανάσταση του 1919...»
Θανάσης Μήνας