Αλέξανδρος Ίσαρης «Έξι περίπατοι - Προσκέφαλο με φύλλα λεμονιάς», εκδ. Κίχλη 2020, σελ. 76Ο Αλέξανδρος Ίσαρης έχει γράψει κυρίως ποίηση και διήγημα, τον ξέρουμε επίσης βέβαια ως εικαστικό αλλά και ως μεταφραστή λογοτεχνίας. Στο εκτενέστερο πρώτο μέρος του νέου του βιβλίου, που κυκλοφόρησε το Φεβρουάριο από την Κίχλη, προβαίνει στην περιγραφή έξι περιπάτων που ο ίδιος αγάπησε και συνήθιζε να πραγματοποιεί κατά εποχές στη ζωή του. Και είναι αυτοί οι περίπατοι ταυτόχρονα, μια ελλειπτική όσο και σεμνή παρουσίαση των διαδρομών της ύπαρξής του, των διαδρομών με την ευρεία έννοια του όρου, με την έννοια των τόπων και των πραγμάτων που τον έθελξαν και τον διαμόρφωσαν. Από αυτή την άποψη πρόκειται για ένα μικρό κομψοτέχνημα (έχει άλλωστε και σχέδια του συγγραφέα), μια θραυσματική και αφαιρετική αυτοβιογραφία που όμως έχει πλήρη αυτοτέλεια και δίνει σε αδρές γραμμές τα ουσιώδη μιας ατομικής πορείας που ούτως ή άλλως, όπως λέει και ο ίδιος, δεν μπορεί παρά να είναι «μια ελάχιστη ταλάντευση στην ανάσα του σύμπαντος».
Για του λόγου το αληθές, οι περίπατοι αυτοί συνδέονται με σημαντικούς σταθμούς και πρόσωπα της ζωής του -γερμανοτραφούς- συγγραφέα. Ο δεύτερος περίπατος, με τίτλο «Σέρρες», έχει να κάνει με τη γενέθλια πόλη και τα παιδικά χρόνια. Ο τρίτος με το Βερολίνο των πρώτων φοιτητικών χρόνων, ο τέταρτος με τον Πύργο της Τήνου, ο πέμπτος με τη Βιένη και ο έκτος και τελευταίος με τον τόπο στον οποίο ο ίδιος ο συγγραφέας δηλώνει ότι πέρασε τα ευτυχέστερα χρόνια της ζωής του, τη Θεσσαλονίκη, όπου έζησε από το 1962 μέχρι το 1978. Ο πρώτος, όχι τυχαία, συνδέεται με τον τελευταίο. Είναι ο Οξύλιθος της Εύβοιας, όπου έχει περάσει αρκετά διαστήματα φιλοξενούμενος της Μίνας Ζάννα, της συζύγου του Παύλου Ζάννα που διατηρούσε στη Θεσσαλονίκη τη θρυλική γκαλερί Ζήτα Μι, όπου ο Ίσαρης έκανε την πρώτη του έκθεση ζωγραφικής. Το δεύτερο μέρος του βιβλίου, το διήγημα δηλαδή «Προσκέφαλο με φύλλα λεμονιάς» (συμπεριλαμβάνεται εδώ σε δεύτερη δημοσίευση) που αναφέρεται πάλι στην Τήνο, όχι μόνο δικαιολογεί την αξία του τέταρτου περίπατου του πρώτου μέρους, αλλά και ολοκληρώνει το γρήγορο συνολικό περίπατο σε μια ολόκληρη ζωή, τη σύντομη δηλαδή αυτή «αυτοβιογραφία», με μια εξαίσια πρόβα θανάτου. Ο Αλέξανδρος Ίσαρης, το 2002, δέχεται εντελώς απρόσμενα μια πρόταση από εκδοτικό οίκο του Βερολίνου να συμμετάσχει στην έκδοση ενός πολυτελούς λευκώματος με τα εκατό ωραιότερα νεκροταφεία της Ευρώπης. Εκείνου του προτάθηκε να περιγράψει και να απεικονίσει το νεκροταφείο του Πύργου της Τήνου. Αυτή η πρόταση του άλλαξε τη ζωή γιατί ενώ δεν είχε πάει ποτέ στην Τήνο έφτασε να την κάνει δεύτερη πατρίδα του. Μέχρι του σημείου που αγόρασε έναν από τους δύο τελευταίους τάφους που είχαν απομείνει στο συγκεκριμένο νεκροταφείο, έχοντας αποφασίσει ότι στο μέλλον θα ταφεί εκεί!
Επιστρέφοντας στο πρώτο μέρος του βιβλίου, στους περιπάτους, πρέπει να σημειώσουμε ότι ο αναγνώστης παρακολουθεί τον συγγραφέα να τον ξεναγεί σε συγκεκριμένους δρόμους και γειτονιές. Στο Βερολίνο λ.χ. μας περιγράφει την περίφημη Κούνταμ πριν την πτώση του Τείχους, τη Σαβινίπλατς με τα βιβλιοπωλεία και τα εστιατόρια, με τη «μυρωδιά των χαμένων φίλων», τη μυρωδιά του έρωτα και της φιλίας. Το Βερολίνο είναι μια πόλη που «ειδικά για ανθρώπους μοναχικούς είναι καταφύγιο που δεν εκτίθεται σε απειλές», ενώ «το ίδιο το Βερολίνο είναι εξίσου μοναχικό μέσα στη μεγάλη γερμανική οικογένεια». Στη Βιένη, όπου ο συγγραφέας δηλώνει ότι είναι πάντα μόνος, μας περιγράφει το διάσημο καφέ Σεντράλ αλλά και το πιο υποφωτισμένο, που του ταιριάζει καλύτερα, καφέ Γκρίνσταϊντελ όπου σύχναζαν ο Μάλερ, ο Τσβάιχ, ο Σένμπεργκ. Όπως μας περιγράφει και το κατεξοχήν σημείο αναφοράς των Βιενέζων, τη μπαρόκ Στήλη της Πανώλης που άρχισε να κατασκευάζεται μετά τον τερματισμό της πανώλης το 1679. Μας μιλάει και για τον Ρόμπερτ Μούζιλ, τον συγγραφέα που «επηρέασε όσο κανείς άλλος» τη σκέψη του.
Η ζωή είναι ένα υπέροχο αίνιγμα, λέει ο συγγραφέας, είναι «οι πληγές και οι ανθοφορίες που εναλλάσσονται στο σώμα της ιστορίας» του καθενός μας. Και ένα τέτοιο βιβλίο δεν μπορεί να είναι παρά η υπογραφή, στη συμφωνία που έκανε κάποτε μαζί της.
Δημήτρης Δασκαλόπουλος «Χωρικά ύδατα. Μελέτες νεοελληνικής λογοτεχνίας», εκδ. Μελάνι 2020, σελ. 190Και η λογοτεχνία είναι, βέβαια, ένα αίνιγμα. Σαν άλυτο θεώρημα και ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος είναι από εκείνους που επίμονα, δεκαετίες τώρα, προσπαθεί να έρθει όσο πιο κοντά στη λύση του γίνεται. Αυτή η μάταιη προσπάθεια χαρίζει σε μας, τους αναγνώστες του, ολοένα και περισσότερη γνώση, τουλάχιστον για τα έργα και τους λογοτέχνες που αποτελούν την εμμονή του: τον Καβάφη, τον Σεφέρη, τον Γκάτσο, τον Αναγνωστάκη. Περιλαμβάνονται οπωσδήποτε και αυτοί στο βιβλίο του «Χωρικά ύδατα. Μελέτες νεοελληνικής λογοτεχνίας», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μελάνι, περιλαμβάνονται όμως και άλλοι που ανήκουν στον ευρύτερο κύκλο των εμμονών του: ο Στέλιος Σεφεριάδης, ο Λευτέρης Αλεξίου, ο Νάσος Δετζώρτζης, ο Ρόδης Ρούφος.
Το βιβλίο αυτό αποτελείται από εκτενείς εισηγήσεις σε συνέδρια και άρθρα σε γνωστά και λιγότερο γνωστά λογοτεχνικά περιοδικά. Κοινός τους άξονας το ότι καταπιάνονται με πρόσωπα της ελληνικής λογοτεχνίας τα οποία, εκτός από το σημαντικό έργο τους, έχουν να επιδείξουν και ένα ιδιαίτερο ήθος, ξεχώρισαν δηλαδή και για τη συνολική στάση τους που υπήρξε από πολλές απόψεις έντιμη, ειλικρινής και παραδειγματική.
Το άλλο σημαντικό στοιχείο των άρθρων αυτών είναι ότι φωτίζουν λιγότερο γνωστές πλευρές του έργου των συγκεκριμένων λογοτεχνών όπως και αθέατες μεταξύ τους σχέσεις. Αλλά και ότι ο συγγραφέας τους, ποιητής, μελετητής, βιβλιογράφος ο ίδιος με ευρεία αναγνώριση και πολύ σημαντικό έργο, δεν διστάζει, όταν χρειάζεται, να πει τα πράγματα με το όνομά τους.
Ο Σεφέρης είναι ο αναμφισβήτητος πρωταγωνιστής του βιβλίου καθώς υπάρχει σε πολλά κεφάλαια-άρθρα, αν και ποτέ μόνος του. Εξετάζεται στις σχέσεις του με εραστές της λογοτεχνίας και της ζωής όπως ο Φέρμορ, με ποιητές όπως ο Μαλακάσης αλλά και ο Αναγνωστάκης. Ο τελευταίος, παρόλο που στον «Μανούσο Φάσση» ειρωνεύεται την τσιγγούνικη συμπεριφορά του Σεφέρη προς τους νεότερους (μιλάει για «παροιμιώδη εγκαρδιότητα που έδειχνε ανέκαθεν ο Ποιητής στους νεότερους») -κάτι που επιβεβαιώνει ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος λέγοντας ότι μοναδική εξαίρεση ήταν η «συγκρατημένα θετική γνώμη του για την ποίηση του Γιώργη Παυλόπουλου»- αποδεικνύεται ότι είχε κάποιες περιστασιακές επαφές μαζί του και αποτελεί, σύμφωνα με τον συγγραφέα, τον πιο «σεφερικό» από τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, κυρίως ως προς τον ποιητικό τόνο.
Θετική συμβολή στη συζήτηση περί του ερωτικού Καβάφη έχει αναμφισβήτητα το πρώτο κείμενο του βιβλίου («Σχόλια στα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη»), ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το άρθρο για τον Γ.Π. Σαββίδη ως επιφυλλιδογράφο. Απολαυστικό είναι το τελευταίο κείμενο με σχόλια από τις στήλες αλληλογραφίας των παλιών λογοτεχνικών περιοδικών. Όπου ήδη αναγνωρισμένοι συγγραφείς και δημοσιογράφοι τραβάνε το αυτί σε άγνωστους τότε υποψήφιους συγγραφείς που στέλνουν κείμενα για δημοσίευση όπως ο… Τερζάκης, ο Σκαρίμπας, ο Σαμαράκης, ο Σινόπουλος, ο Καχτίτσης, ακόμη και ο Μανώλης Ανδρόνικος. Στον Σαμαράκη λ.χ. λέει ο κριτής: «Δυστυχώς τα τελευταία τετράστιχα δεν είναι καλύτερα από τα πρώτα. Ευρίσκεσθε ακόμα εις τας πρώτας προσπαθείας σας».
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον -και… κατασκοπικής φύσης- έχει η τρικυμιώδης σχέση των κειμένων του Ρόδη Ρούφου με αυτά του Λόρενς Ντάρελ. Ο διπλωμάτης και συγγραφέας Ρούφος χαρακτηρίζεται από τον Δ.Δ. ως ιδεολογικά φιλελεύθερος (κοντά στο είδος του Θεοτοκά, ας πούμε) και πολιτικά ανεξάρτητος, ενώ ο Ντάρελ, παρόλο που έγραψε πολύ για την Ελλάδα και την αγάπησε, διατάραξε τις σχέσεις του μαζί της στο θέμα του Κυπριακού, καθώς ανέλαβε τη θέση του διευθυντή του γραφείου πληροφοριών της αγγλικής κατοχής στην Κύπρο την εποχή του κυπριακού ξεσηκωμού για ανεξαρτησία. Την ίδια εποχή ο Ρούφος ήταν υποπρόξενος στην Κύπρο και αργότερα, στα «Πικρολέμονα» του Ντάρελ, που παρουσίασαν την κυπριακή εξέγερση ως ασήμαντο αποικιακό επεισόδιο, απάντησε ο Ρούφος με τη «Χάλκινη εποχή» που την έβγαλε κατευθείαν στο Λονδίνο. Ο δε Δημήτρης Δασκαλόπουλος, υπενθυμίζει τη ρήση του Αλέξανδρου Ξύδη: «Κάποιος πρέπει να μιλήσει για την ανθελληνική στάση του Ντάρελ. Ήταν ένας τυχοδιώκτης»
Μανώλης Πιμπλής