…και δυο σκέψεις για τη συγκυρία
Του Κωστή ΧατζημιχάληΚαθώς οι εξωτερικοί τοίχοι, τα παράθυρα και μπαλκόνια είναι τώρα τα εξωτερικά μας όρια, δεν είναι περίεργο που πολλοί και πολλές από μας, όπως κι εγώ, ανακαλύπτουμε τα εσωτερικά μας όρια, μετράμε τις αντοχές του σήμερα ανάμικτες με τις αναμνήσεις ανέμελων στιγμών. Βλέπω κοντά μου ανθισμένες γλισίνες και θυμήθηκα το σπίτι της Μαυρομιχάλη, μια έντονη παιδική ανάμνηση που αναδύθηκε στις σημερινές συνθήκες εγκλεισμού μαζί με την «άνοιξη ολοένα να μας κυριεύει».
Με αντανάκλαση στην κατοικίαΓνωστό στους νεότερους Εξαρχειώτες ως «Hotel Soudan», σήμερα επισκευασμένο, μάλλον κι’ αυτό με χρήση Airbnb, είχε εσωτερική αυλή με σιδερένια πέργκολα γεμάτη γλισίνες που άνθιζαν τέτοια εποχή κάθε Πάσχα. Ο κήπος στα παιδικά μου μάτια φάνταζε τεράστιος και όποτε περνώ από ‘κει αναρωτιέμαι πόσο μεγάλος ήταν πραγματικά και σε τι κατάσταση να βρίσκεται σήμερα. Η όψη έχει επισκευαστεί σε τόνους του γκρι και έχουν σοβαντιστεί οι τρύπες από τις σφαίρες του εμφυλίου, ενώ τα παλιά συνθήματα με την κόκκινη μπογιά τα είχε ασπρίσει από τότε ένας γείτονας. Είχε βλέπετε έρκερ με μικρά παράθυρα δεξιά κι αριστερά, ιδανικά για το πολυβολείο που είχε εγκαταστήσει ο ΕΛΑΣ-Λόχος των Σπουδαστών. Όλη η Μαυρομιχάλη σ’ αυτό το τετράγωνο έχει αλλάξει με τις πολυκατοικίες της αντιπαροχής, εκτός από το σπίτι, το διπλανό εκλεκτικιστικό κτίριο και τον φούρνο στην γωνία με την Αραχώβης που υπάρχει ακόμη στην ίδια θέση. Εμείς τότε, στις αρχές του 1950 όταν γυρίσαμε από το νησί, νοικιάζαμε, τρεις συγγενικές οικογένειες μαζί, τον πρώτο όροφο, μια σε κάθε δωμάτιο, με κοινόχρηστη κουζίνα, τραπεζαρία και το μικρό λουτρό, μια κατάσταση γνώριμη σε όλες τις αναγκαστικές συμβιώσεις της μετεμφυλιακής Αθήνας.
Αν για κάποιους και κάποιες ο σημερινός εγκλεισμός μάς βρίσκει σε πιο άνετες συνθήκες, αυτό δεν ισχύει για τους περισσότερους και τις περισσότερες, ενώ η οικονομική και κοινωνική κρίση που ήδη έχει εμφανιστεί θα έχει άμεση αντανάκλαση στο άμεσο μέλλον στις συνθήκες κατοίκησης στις μεγάλες πόλεις. Το έδαφος είχε προετοιμαστεί από την προηγούμενη δεκάχρονη κρίση, από την απότομη άνοδο των ενοικίων και των αξιών γης των τελευταίων ετών και την εμφάνιση του Airbnb. Τα Εξάρχεια, όπως έχουν δείξει όλες οι σχετικές μελέτες, είναι στον πυρήνα αυτών των εξελίξεων. Σήμερα, εν μέσω της πανδημίας, οι δανειστές ζητούν την επιτάχυνση της λήξης προστασίας της πρώτης κατοικίας, όσης έχει απομείνει, και τα «κοράκια-funds» καραδοκούν για τους πλειστηριασμούς. Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τι θα συμβεί στις συνθήκες κατοίκησης αν στα παραπάνω προστεθούν και οι δυσοίωνες προβλέψεις περί οικονομικής κρίσης. Η εκτίναξη της ανεργίας, η κατάρρευση της τουριστικής αλυσίδας, οι πιέσεις στο λιανεμπόριο και στο σύνολο των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, δεν αφήνουν αμφιβολίες για το που πηγαίνουμε. Μετά την καραντίνα, πολλοί και πολλές όταν θα βγουν από τα σπίτια τους δεν θα είναι μόνο άνεργοι/ες, αλλά μπορεί και να μην έχουν σπίτι για να γυρίσουν.
Πώς θα είναι τα πράγματα όταν βγούμε από τα σπίτια;Σήμερα, κλεισμένος μέσα, μαζί με το 1/3 του πλανήτη, θυμάμαι από την αναγκαστική συμβίωση δυο πράγματα: τους έντονους τσακωμούς των μεγάλων και την αντίδραση στον τότε «εγκλεισμό» που μου είχαν επιβάλει, αστείο για τα σημερινά δεδομένα: να μην κατεβαίνω για παιγνίδι με τ’ άλλα παιδιά στο δρόμο χωρίς άδεια, τότε που η Μαυρομιχάλη ήταν χωματόδρομος, χωρίς αυτοκίνητα, ιδανική για μπάλα και γκαζές. Ανέμελα χρόνια για τους μικρούς, με ανέχεια και συγκρούσεις για τους μεγάλους. Αλλά και χρόνια ελπίδας με προσδοκίες για καλύτερο μέλλον. Από τις αναμνήσεις στη δύσκολη και άνιση κατάσταση που βιώνουμε τώρα με δυο σημεία.
Σημείο πρώτο. Σκέφτομαι τα σημερινά παιδιά στα μικρά διαμερίσματα με τα στενά μπαλκόνια να έχουν «λαλήσει» από τον εγκλεισμό, να μην έχουν χώμα κάπου έξω για να παίξουν ή να είναι απορροφημένα στα ανούσια τηλεοπτικά προγράμματα. Σκέφτομαι τους γονείς τους, 40 συν ή πλην ετών, όσο οι δικοί μας τότε, και τις προσδοκίες τους. Είχα τη τύχη να γνωρίσω πολλούς και πολλές ως φοιτητές και φοιτήτριες και να καμαρώσω τους αγώνες τους κατά την κρίση τα προηγούμενα 12 χρόνια. Μόλις είχαν ανοίξει τα φτερά τους, τους πρόλαβε η σημερινή, χειρότερη από την προηγούμενη. Μια πολύ δύσκολη, για κάποιους και κάποιες ίσως χαμένη, εικοσαετία. Πώς θα είναι τα πράγματα γι’ αυτές τις γενιές όταν βγούμε από τα σπίτια; Ο φόβος και η επιτήρηση θα εγκαθιδρυθούν; Θα επικρατήσει η απόσταση υλική, κοινωνική και ψυχική; Και για να επιστρέψω στην αρχική μου παρατήρηση: μήπως η νέου τύπου ανέχεια θα αναβιώσει τις εμπειρίες αστεγίας και αναγκαστικής συγκατοίκησης του 1950; Υπερβολές θα αντιτείνουν κάποιοι, αλλά τα νούμερα που δίνουν οι προβλέψεις με τρομάζουν.
Μια νέα οργουελική «κανονικότητα»Σημείο δεύτερο: συνειδητοποιώ άλλη μια διαφορά της δική μου γενιάς με τις σημερινές. Η κρίση που βιώνουμε σήμερα φωτίζει την κυριαρχία του ψηφιακού καπιταλισμού και την περιθωριοποίηση των οικονομικών και άλλων δραστηριοτήτων που βασίζονταν στις πρόσωπο-με-πρόσωπο επαφές. Οι σημερινές συνθήκες εξαίρεσης υλοποίησαν σε διάστημα εβδομάδων την ψηφιακή κυριαρχία αυξάνοντας συγχρόνως τις κοινωνικές και γεωγραφικές ανισότητες. Από τις πιστωτικές κάρτες που αντικαθιστούν το ρευστό που μπορεί να έχει μολυνθεί, τις ηλεκτρονικές παραγγελίες, το κινητό στο οποίο θα έχεις λάβει την έγκριση για έξοδο μέχρι την αντικατάσταση του παιγνιδιού στο δρόμο από το ψηφιακό ποδόσφαιρο, τη συνεχή επιτήρηση των πολιτών και την ασώματη λειτουργία θεσμικών οργάνων, από τη Βουλή μέχρι τις συνελεύσεις των δημοτικών συμβουλίων. Μια νέα οργουελική «κανονικότητα» που παραπέμπει σε ταινίες επιστημονικής φαντασίας που βλέπαμε πριν είκοσι χρόνια.
Όμως οι 40άρηδες, πλην ή συν, και τα παιδιά τους δεν τα βλέπουν έτσι τα πράγματα, είναι πιο αισιόδοξοι και είμαι σίγουρος ότι θα βρουν το δρόμο τους. Έχουν καλύτερη εμπειρία στη χρήση ενναλακτικών και δημοκρατικών ψηφιακών μέσων και όταν τελειώσει ο εγκλεισμός είμαι σίγουρος ότι θα παλέψουν για την απάλειψη των αρνητικών και αντιδημοκρατικών «ευκολιών» του ψηφιακού καπιταλισμού, κρατώντας τις καινοτομίες που βελτιώνουν τη ζωή όλων. Και το κυριότερο: θα λογαριαστούν με εκείνους και εκείνες που πήραν και εφάρμοσαν πολιτικές αποφάσεις κατά τη διάρκεια της πανδημίας υποθηκεύοντας το μέλλον τους. Θα βρουν και μας μαζί τους.
Καλό Πάσχα.