Δεν είναι εύκολο να κλείσει το κεφάλαιο της ζωής της Ασπασίας Παπαθανασίου, όχι μόνο λόγω της μακροημέρευσης αλλά και της πολυσχιδούς συμμετοχής της στην τέχνη, στην πολιτική, στην κοινωνική δράση. Χωρίς να ξεχάσει ποτέ τα καθήκοντά της στην τέχνη, παρέμεινε ένας ενεργός άνθρωπος της Αριστεράς, όπως ξεκίνησε από νέα, με διακεκριμένη συμβολή στα πρώτα δύσκολα χρόνια του ΚΚΕ Εσωτερικού.Του Γιάνη Γιανουλόπουλου*Δεν ήταν μόνο κορυφαία ηθοποιός διεθνούς φήμης η Ασπασία Παπαθανασίου. Ήταν πολύ καλή και σε πολλά άλλα πράγματα, όπως αμέσως διαπιστώσαμε στην Αντιδικτατορική Επιτροπή του Λονδίνου, όσοι την είχαμε δει στο παρελθόν και την είχαμε πραγματικά θαυμάσει στις παραστάσεις του Πειραϊκού Θεάτρου του Δημήτρη Ροντήρη, χωρίς να την γνωρίζουμε προσωπικά. Ήταν πολύ καλή, παραδείγματος χάριν, στο να μοιράζει δουλειές («καθήκοντα» τα έλεγε στην αρχή) και φυλλάδια, να γράφει φακέλους και να κολλάει γραμματόσημα, να «υπενθυμίζει», πάντα με ευγενικό τρόπο, το τι είχαν αναλάβει κάποιοι να κάνουν και δεν το έκαναν ή δεν το τελείωσαν, να κάνει τηλεφωνικές συνεννοήσεις, όποτε χρειαζόταν, για να λύνει οργανωτικά προβλήματα σε σχέση με τις πάσης φύσεως δημόσιες δραστηριότητες της Επιτροπής, και πολλά άλλα. Η γενιά του ΕΑΜ…
Πολύ σημαντικός, εννοείται, ήταν ο ρόλος της στις επαφές της Επιτροπής με τους συναδέλφους της ηθοποιούς στη βρετανική πρωτεύουσα, για την οργάνωση σειράς αντιδικτατορικών εκδηλώσεων, συχνά του σχήματος των θεατρικών μονολόγων (σε σκηνοθεσία του Μίνου Βολανάκη) με την απαγγελία δηλαδή κειμένων αντιπροσωπευτικών τόσο της αρχαίας όσο και της νεότερης ελληνικής γραμματείας. Οι εκδηλώσεις αυτές, στις οποίες έπαιρνε μέρος και η ίδια ερμηνεύοντας αποσπάσματα τραγωδιών του Σοφοκλή και του Ευριπίδη με το δικό της μοναδικό τρόπο, συγκέντρωναν πάντοτε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Τύπου διότι σε αυτές συμμετείχαν – χωρίς καμία αμοιβή φυσικά – οι πιο γνωστοί, ήδη από εκείνη την εποχή, πρωταγωνιστές της βρετανικής θεατρικής σκηνής και της οθόνης: Πέγκι Άσκροφτ, Μέι Ζέτερλινγκ, Άλαν Μπέιτς, Γκλέντα Τζάκσον, Ίαν ΜακΚέλαν, Τζέμα Τζόουνς κ.ά. Η συνεχής συμπαράσταση και με πολλούς άλλους τρόπους των μεγάλων αυτών καλλιτεχνών στον αγώνα εναντίον της ελληνικής στρατιωτικής δικτατορίας, είχε σχέση και με το κύρος του, υπό αριστερή τότε διοίκηση, συνδικάτου «Έκουϊτι», του συνδικάτου των Βρετανών και των εργαζομένων στη Βρετανία ηθοποιών.
Η Ασπασία απέκτησε επαφή με το «Έκουϊτι» αμέσως μόλις έφτασε από τη Μόσχα στο Λονδίνο μαζί με τον αξέχαστο (και για το χιούμορ του) Κώστα Μαυρομάτη, τον σύντροφο της ζωής της. Με όλες τις σημασίες της λέξης. Εκεί, για σειρά παραστάσεων στη σοβιετική πρωτεύουσα του θιάσου όπου πρωταγωνιστούσε, τους βρήκε η 21η Απριλίου και αποφάσισαν να μην επιστρέψουν στην Αθήνα. Στις στενές σχέσεις της Αντιδικτατορικής Επιτροπής με το ισχυρό βρετανικό συνδικάτο συνέβαλε και ο Στέφανος Ληναίος, γενικός γραμματέας του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών (ΣΕΗ) πριν από τη δικτατορία, που μαζί με την Έλλη Φωτίου είχαν γίνει και αυτοί κάτοικοι Λονδίνου. Όπως και ο ακόμα νεότερός τους Τίμος Περλέγκας. Σε όλα αυτά, θα πρέπει να προσθέσουμε τη μόνιμη βοήθεια σε κάθε είδους εκδηλώσεις της Επιτροπής από τις υψηλές γνωριμίες της Μελίνας Μερκούρη, αλλά και εκείνες της Ειρήνης Παππά.
Εξίσου σημαντική όσο και συστηματική, όπως πάντα, ήταν η συμβολή της Ασπασίας Παπαθανασίου στην «Καμπάνια για την Απελευθέρωση Όλων των Πολιτικών Κρατουμένων», δηλαδή και εκείνων που είχαν καταδικαστεί με τους νόμους της εποχής του Εμφυλίου. Η «Καμπάνια», που ξεκίνησε στο Λονδίνο τον Δεκέμβριο του 1962, είχε την ίδια ταχυδρομική διεύθυνση με την Αντιδικτατορική Επιτροπή (ο πρόεδρός της άλλωστε, ο καθηγητής Γιάννης Σπράος και δύο μέλη του Δ.Σ. της ήταν παρόντα από την αρχή της συγκεκριμένης προσπάθειας), οι συνεδριάσεις της όμως γίνονταν στα σπίτια όσων από τα ιδρυτικά της μέλη έμεναν στο κέντρο του Λονδίνου.
Ιδρυτικά μέλη ήταν, μεταξύ άλλων, η Ελένη Βλάχου, η Αμαλία Φλέμινγκ, η Μάριον Σαράφη, η Αλέξια Μερκούρη (σύζυγος του Σπύρου Μερκούρη), η Ασπασία Παπαθανασίου, ο Τάκης Λαμπρίας, ο Γεώργιος Πλυτάς, ο Γιώργος Κατηφόρης, ο Σπύρος Γιαννάτος, ο Γιάννης Κάτρης και ο Μίχος Κωστόπουλος. Το συντονισμό των ποικίλων δράσεων της «Καμπάνιας» ανέλαβε, με ομόφωνη απόφαση, τριμελής γραμματεία που την αποτελούσαν η Ασπασία, η Αλέξια και ο Τάκης Λαμπρίας. Όχι για λόγους πολιτικών ισορροπιών. Τέτοια θέματα δεν υπήρχαν. Στο στόχο της απελευθέρωσης όλων των κρατουμένων της δικτατορίας η συμφωνία ήταν απόλυτη. Ούτε ζητήματα ειδικών χειρισμών, ��ναθέσεων, προτεραιοτήτων κοκ, τα οποία αποτελούσαν φυσικά αντικείμενο συζητήσεων, συχνά εκτενών, θυμάμαι να χρειάστηκε ποτέ να τεθούν σε ψηφοφορία. Οι λόγοι της επιλογής της γραμματείας, εκτός από την γνωστή εργατικότητα και την «στοχοπροσήλωση» της Ασπασίας, αλλά και της Μάριον, που έμενε όμως εκτός Λονδίνου, ήταν γεωγραφικός. Ο Τάκης Λαμπρίας και η Μαρία Καραβία έμεναν σε διαφορετικούς ορόφους της ίδιας πολυκατοικίας με την Ασπασία και τον Κώστα Μαυρομάτη, στο δρόμο (για εμάς «οδός Μαυροματαίων») που οδηγούσε στο κέντρο της, «ελληνικής» τότε, συνοικίας του «Μπέισγότερ» και σε απόσταση εκατό περίπου μέτρων από το σπίτι των Μερκούρηδων (επί της οδού «Σπύρου Μερκούρη» φυσικά).
Κατά γενική ομολογία η δουλειά που έκανε η γραμματεία αυτή, τα ιδιαίτερα καλαίσθητα έντυπα που κυκλοφόρησε (χάρη στη Βουβούλα Σκούρα), η συστηματική ενημέρωση του βρετανικού και του διεθνούς Τύπου, οι εκδηλώσεις προβολής των κατορθωμάτων των ελληνικών στρατοδικείων, και τόσα άλλα, πραγματικά ξεχώριζε.
Χαρακτηριστικό του είδους των σχέσεων που επικρατούσαν μεταξύ μας εκείνη την εποχή, παρά τις προφανώς διαφορετικές πολιτικές μας απόψεις, είναι και το εξής περιστατικό: Μια ωραία πρωία έλαβα τηλεφωνική πρόσκληση, όπως και άλλοι, να πάω οπωσδήποτε από το σπίτι της Ασπασίας, γιατί πριν από λίγες ημέρες είχε γυρίσει ο Τάκης [Λαμπρίας] απ’ την Πορτογαλία και θα μας μιλούσε για όλα τα εξόχως ενδιαφέροντα που είχε δει να διαδραματίζονται εκεί κατά τη διάρκεια της «Επανάστασης των Γαρυφάλλων» (Απρίλιος 1974). Το απόγευμα της ημέρας που θα συναντιόμαστε έτυχε να τους τηλεφωνήσουν, προκειμένου να κανονίσουν πότε θα τα λεγανε, δύο γνωστοί τους νέοι ηθοποιοί, αριστεροί, που είχαν έλθει από την Αθήνα. Από απόψε, απάντησε ο Κώστας. Θα ακούσετε και νέα για το τι πραγματικά έγινε στην Πορτογαλία. Χωρίς άλλες λεπτομέρειες. Έφτασαν με κάποια καθυστέρηση, είχαν μπερδευτεί λίγο στο μετρό, μας τους σύστησαν βιαστικά, κανείς δεν τους ήξερε ούτε εκείνοι γνώριζαν κανέναν από την ομήγυρη, και κάθισαν σε μια γωνία. Μετά τη μικρή αυτή διακοπή, συνεχίστηκε η πράγματι συναρπαστική παρουσίαση των συμβάντων από τον Τάκη Λαμπρία. Ακολούθησαν πολλές ερωτήσεις, σχόλια και απορίες. Όλοι/ες ήθελαν να μάθουν όσο το δυνατόν περισσότερα . Οι εξ Ελλάδος επισκέπτες απλώς άκουγαν. Μέχρι που ό ένας, ο πιο τολμηρός, αποφάσισε στο τέλος σχεδόν της βραδιάς, να πει κάτι και αυτός. Η παρεξήγηση – το συζητούσαμε μετά αφού έφυγαν – εκτός από το απολύτως φιλικό κλίμα της συζήτησης, θα πρέπει να είχε σχέση πρώτον με το γεγονός ότι ο Τ.Λ. καθόταν στην άκρη του σαλονιού κάτω από ένα μεγάλο πόστερ του Λένιν, και δεύτερον με το ότι δεν είχε τίποτα το αρνητικό να αναφέρει για τη στάση της πορτογαλικής Αριστεράς. Ακριβώς το αντίθετο. Ο επισκέπτης, λοιπόν, που φαίνεται να είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για κάποιου είδους συνεδρίαση – χαλαρή έστω – κομματικού οργάνου του ΚΚΕ εσωτερικού, άρχισε την «τοποθέτηση» του με τη φράση «όπως είπε και ο φίλος Τάκης…»
Αυτά είναι λίγα μόνο από όσα θα μπορούσε να θυμηθεί κανείς και να γράψει για την μοναδική, όπως και οι ερμηνείες της επί σκηνής, Ασπασία Παπαθανασίου, ταγματάρχη παλαιότερα του εφεδρικού ΕΛΑΣ, κατά τη διάρκεια της παραμονής της στο Λονδίνο.
* Στέλεχος της Νεολαίας Λαμπράκη, καθηγητής Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.