Του Βασίλη ΚωτούλαΣτους αγώνες της αριστεράς, στο κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι, στους αντίστοιχους προβληματισμούς, για περίπου πέντε δεκαετίες, ο σ. Μιχάλης Παπαγιαννάκης ήταν πρωταγωνιστής συχνά με καινοτόμες και ρηξικέλευθες σκέψεις και προτάσεις. Απεβίωσε τον Μάιο του 2009, μεγάλη απώλεια για την Ανανεωτική ριζοσπαστική αριστερά και τον ΣΥΡΙΖΑ. Με τη δράση και τους στοχασμούς του, εδραιώθηκε ως ένας ριζοσπάστης σοσιαλιστής, οραματιστής της αειφόρου ανάπτυξης και οργανικός διανοούμενος της αριστεράς.
Σε κομβικές περιόδους αυτής της πορείας και σε κάποιες ιδεολογικές διαφορές του με τους συνοδοιπόρους του, της κομμουνιστικής ανανέωσης, θα αναφερθώ παρακάτω.
Από νέος, από φοιτητής, στο τέλος της δεκαετίας του ’50 οργανώθηκε στην ΕΔΑ (Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά) που είχε προγραμματικό στόχο την Εθνική Δημοκρατική Αλλαγή με προοπτική τον σοσιαλισμό.
Στην Γαλλία και στην ΕυρώπηΗ δικτατορία του 1967 τον βρήκε στο Παρίσι όπου ολοκλήρωσε τις λαμπρές σπουδές στα Νομικά και στην Οικονομία. Με σπουδαίες έρευνες και μελέτες εργάστηκε σε ιδρύματα της Ελλάδας και της Ευρώπης.
Τη δεκαετία του ’60, μέχρι την πτώση της δικτατορίας (Ιούλιο 1974), διακρίθηκε για τους μαχητικούς αγώνες του από τις γραμμές της αντιστασιακής οργάνωσης «Δημοκρατική Άμυνα», τη συμμετοχή του στις θεωρητικές και ιδεολογικές διεργασίες εκείνων των χρόνων. Επισκέφθηκε πολλές χώρες της Ευρώπης για να προωθήσει τη δράση και τις ιδέες του. Γαλλία και Παρίσι ήταν από τα κέντρα των επαναστατικών ζυμώσεων και διεργασιών της δεκαετίας του ’60, που τη σημάδεψε η εξέγερση της νεολαίας ενάντια στις κοινωνικές, πολιτικές και πανεπιστημιακές αυταρχικές δομές, ενάντια στα αντιδραστικά και αναχρονιστικά περιεχόμενα της παιδείας, σ’ όλους τους κομφορμισμούς, τις σεμνοτυφίες και τους πουριτανισμούς. Ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ και τους πολεμικούς εξοπλισμούς, σ’ όλους τους ρατσισμούς και την καταπίεση των μαύρων στην Αμερική.
Η εξέγερση έφθασε στην πιο υψηλή κορύφωσή της τον Μάιο του ’68 στο Παρίσι και τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου στην Πράγα, με τη γνωστή τραγική κατάληξη που είχε η «Άνοιξη της Τσεχοσλοβακίας» με την εισβολή των τανκς. Ο Μάης του ’68 στο Παρίσι και ο Αύγουστος στην Πράγα, εκφράζαν την ανάγκη για βαθιές μεταρρυθμιστικές τομές και ανατροπές, για πραγματική κοινωνική, οικονομική και πολιτική δημοκρατία στη Δύση και για σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο και Δημοκρατία στην Ανατολή.
Η «πολιτιστική επανάσταση» στην ΚίναΙδιαίτερο κεφάλαιο εκείνης της δεκαετίας αποτελεί η «πολιτιστική επανάσταση», της νεολαίας κυρίως, στην Κίνα, που είχε στην αρχή, αν όχι την επιδοκιμασία σίγουρα την ανοχή του Μάο Τσε Τουνγκ, κίνημα που αγκαλιάστηκε από μεγάλα τμήματα της νεολαίας στην Ευρώπη. Ενέπνευσε αναλύσεις που την έβλεπαν ως απάντηση στα αντιδημοκρατικά αδιέξοδα, στα γραφειοκρατικά, κομματικά και κρατικά κατεστημένα, στους αυταρχισμούς και τις καταπιέσεις που συσσώρευαν οι τότε χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού. Φαινόταν ως μια από τα κάτω αντίδραση στον μικροαστισμό μερίδας των διανοουμένων, στους κομματικούς μηχανισμούς και στους γραφειοκράτες εγκάθετους. Αυτός ήταν ο πυρήνας των προβληματισμών και του συντρόφου Μιχάλη που με σχετικό ενθουσιασμό στήριξε την «πολιτιστική επανάσταση». Οι ακρότητες όμως εκείνου του κινήματος υπονόμευσαν τα θετικά στοιχεία του πυρήνα του και δεν ήταν, όπως αποδείχθηκε, ο δρόμος που οδηγεί την ηγεμονία των σοσιαλιστικών ιδεών, εδραιώνει και εξαπλώνει τη σοσιαλιστική δημοκρατία. Το ανανεωτικό κομμουνιστικό κίνημα στην Ευρώπη ήταν από επιφυλακτικό μέχρι αρνητικό.
Η γέννηση του ΚΚΕ εσωτερικού
Από αριστερά: Μιχάλης Παπαγιαννάκης, Άγγελος Ελεφάντης, Κώστας Φιλίνης, Μπάμπης Θεοδωρίδης
Σ’ εκείνη τη δεκαετία του ’60, με τους αγώνες και τις εξεγέρσεις της νεολαίας, του εργατικού και συνδικαλιστικού κινήματος, τους αλληλοεπηρεασμούς αλλά και τις αντιπαραθέσεις τους, που αρκετές φορές προσλάμβαναν διαστάσεις ρήξεων ανάμεσα στα κινήματα της νεολαίας και στα σοσιαλιστικά, σοσιαλδημοκρατικά και κομμουνιστικά κόμματα, οι παρεμβάσεις του Μ.Π. ήταν ενδιαφέρουσες.
Σ΄ αυτό το κλίμα, με τις δικές του ελληνικές διαστάσεις, εκδηλώθηκε η κρίση στο ΚΚΕ που η έκβασή της οδήγησε στη διάσπασή του και τη γέννηση του ΚΚΕ εσωτερικού, στις ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες για την Ελλάδα, της δικτατορίας.
Στο Παρίσι, η οργάνωση και ο κύκλος των δυνάμεων του ΚΚΕ εσωτερικού ήταν ιδιαίτερα δημιουργικός, με πλούσιους θεωρητικούς, ιδεολογικούς και πολιτικούς προβληματισμούς συχνά σε «αριστερή» απόκλιση από την ηγεσία. Μ’ αυτό τον κύκλο ο σ. Μ. Π. ανέπτυξε δεσμούς ακατάλυτης συντροφικής φιλίας, δημιουργικής συνύπαρξης αλλά και αντιπαραθέσεων.
Στη μεταδικτατορική ΕλλάδαΣτην Ελλάδα μετά την πτώση της δικτατορίας μεγάλο μέρος του κύκλου του ΚΚΕ εσωτερικού του Παρισιού, που ήδη από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, τον Νοέμβρη του ’73, είχε αποστασιοποιηθεί από το ΚΚΕ εσωτερικού, εκφράστηκε οργανωμένα γύρω από το περιοδικό «Πολίτης» που εκδότης του και ψυχή του ήταν ο εμβληματικός αγωνιστής και διανοούμενος, ο σύντροφος Άγγελος Ελεφάντης.
Τόσο ο σ. Άγγελος όσο και ο σ. Μιχάλης με το ΠΑΣΟΚ και τον Ανδρέα Παπανδρέου είχαν συγκρουσιακές σχέσεις. Οι αναλύσεις τους για την ιστορικότητα, τις ιδεολογικές καταβολές και τους θεωρητικούς προβληματισμούς του ΠΑΣΟΚ, σ’ ό,τι αφορά την προοπτική του σοσιαλισμού, όπως έγραψαν, τους αφήναν «παγερά αδιάφορους». Ήταν και αυτό μία από τις διαφορές τους με το ΚΚΕ εσωτερικού που θεωρούσε το ΠΑΣΟΚ την αντιφατική, δημαγωγική, ιδιόμορφη, λαϊκίστικη αλλά και λαϊκή πλειοψηφική σοσιαλδημοκρατική εκδοχή στην Ελλάδα.
Θεωρητικές - ιδεολογικές διαφορές με το ανανεωτικό κομμουνιστικό ρεύμαΟ σύντροφος Μ.Π. από την εποχή του Παρισιού διατηρούσε ισχυρούς δεσμούς με το ρεύμα της κομμουνιστικής ανανέωσης. Συνεχίστηκαν και στην Ελλάδα απευθείας, αλλά κυρίως μέσω του περιοδικού «Πολίτης» όπου αρθρογραφούσε συχνά. Στα κείμενά του διακρινόταν ο ριζοσπαστισμός του και συχνά, στα θέματα της οικονομικής ανάπτυξης, τεκμηρίωνε την ανάγκη υπέρβασης των εκτεταμένων μικροδομών της παραοικονομίας. Κυρίως στα θέματα της αειφόρου ανάπτυξης, των ΑΠΕ και της προστασίας του περιβάλλοντος η συνεισφορά του ήταν ιδιαίτερα πλούσια.
Στα θέματα της ταξικής δομής του καπιταλισμού, της ταξικής πάλης, του αναγκαίου και όλο πιο διευρυμένου ταξικού και προλεταριακού διεθνισμού ήταν πιο έντονες οι θεωρητικές και ιδεολογικές διαφοροποιήσεις. Η ανανεωτική κομμουνιστική παράδοση ενσωμάτωνε την προσφορά της αριστερής κοινωνιολογικής ανάλυσης, τον αριστερό ριζοσπαστισμό στα θέματα της οικολογίας του ρεύματος σκέψης του και θα ήταν σεχταρισμός και ανωριμότητα, αυτές οι δύο διαφορετικότητες, να μην μπορούν να συνυπάρχουν στον ίδιο φορέα δράσης.
Ήταν όμως και είναι, καθοριστικής σημασίας το έδαφος της θεωρητικής ανάλυσης και δράσης να είναι η ταξική σκοπιά. Ο μη δογματικός και συνεχώς εμπλουτιζόμενος μαρξισμός ως επιστήμη των κοινωνικών σχηματισμών και των συστημάτων εξουσίας στην ιστορική τους αναπαραγωγή και τους μετασχηματισμούς τους, «δηλαδή η επιστήμη των τάξεων και της πάλης των τάξεων» όπως έγραφε ο διανοούμενος, που πρέπει να αποτελεί σταθερή αναφορά, ο σύντροφος Νίκος Πουλαντζάς. Είναι κυρίαρχος αυτός ο προβληματισμός, αυτή η σκοπιά στον σημερινό ΣΥΡΙΖΑ, στους σημερινούς διανοούμενους του Ινστιτούτου Ν. Πουλαντζάς; Δεν βλέπω να γίνονται επίμονες και συστηματικές έρευνες για να αποκαλυφθεί ποιο είναι σήμερα το προλεταριάτο, ποια η άμεσα και έμμεσα εξαρτημένη πνευματική και χειρωνακτική εργασία, όλοι αυτοί μαζί και το πρεκαριάτο που αποτελούν την εργατική τάξη και το σημερινό προλεταριάτο. Κυρίως, δεν γίνεται σημαντική δουλειά για να αναδειχθεί αυτή η τάξη από τάξη καθαυτή σε τάξη για τον εαυτό της, να αποκτήσει συνείδηση του ρόλου της και της κοσμοϊστορικής της αποστολής. Εκτός από την παραπάνω διαφορά που αφορά την ταξική δομή του καπιταλισμού και την κεντρικότητα της ταξικής πάλης και παρακάτω αναφέρω κάποιες ακόμη διαφορές με τον σ. Μιχάλη.
Η δημιουργία της ΕΑΡΣτα μέσα προς το τέλος της δεκαετίας του ’80 εκδηλώθηκε η κρίση στο ΚΚΕ εσωτερικού, η διάσπασή του και η δημιουργία της ΕΑΡ (Ελληνική Αριστερά). Καθοριστικός στη δημιουργία της ήταν ο ηγετικός ρόλος του σύντροφου Λεωνίδα Κύρκου. Ο Μ.Π. ήταν έτοιμος από καιρό για έναν τέτοιο φορέα, που θα είχε απαλλαγεί από το «Κ» (κομμουνιστικό) γι’ αυτό και αμέσως συμμετείχε με πρωταγωνιστικό ρόλο στη δημιουργία του.
Το 44% του ΚΚΕ εσωτερικού στο συνέδριο της διάσπασής του δεν αποδέχθηκε την αφαίρεση του «Κ» γιατί θεωρούσε ότι άνοιγε δυναμικές ουσιαστικής αποκομμουνιστικοποίησης και συνέχισε ως ΚΚΕ Εσωτερικού – Ανανεωτική Αριστερά. Το πλαισίωσε και ενίσχυσε, κυρίως ποιοτικά, και η πλειοψηφία του κύκλου του περιοδικού «Πολίτης» και ο σύντροφος Α. Ελεφάντης. Το ΚΚΕ εσωτερικού – Ανανεωτική Αριστερά, και πριν τη διάσπαση η πτέρυγα του ΚΚΕ εσωτερικού που δεν συμφωνούσε με τη «Μετεξέλιξή» του, μιλούσε για την ολόπλευρη «Αναβάθμιση», οργανωτική και προγραμματική, για ενσωμάτωση προβληματισμών που προέρχονταν από τα νέα κινήματα της νεολαίας, το φεμινιστικό κίνημα, και κυρίως από την καθοριστική σημασία που προσλάμβανε η οικολογική διάσταση των προβλημάτων. Ο Άγγελος Ελεφάντης τόνιζε, τότε, ότι οι κομμουνιστές της ανανέωσης είναι «καταδικασμένοι» να είναι και πρωτοπόροι οικολόγοι.
Η ΕΑΡ ιδρύθηκε και σύντομα ο σύντροφος Λεωνίδας Κύρκος την οδήγησε σε συζητήσεις με τον σύντροφο Χαρίλαο Φλωράκη για την ίδρυση του Συνασπισμού. Όπως γράφει στην «Αυγή» της 31/4 στο αφιέρωμα για τον Μιχάλη, ο Σωτήρης Βαλντέν και με «διορθώνει» (εγώ έγραψα, εκεί, «απ’ ό,τι γνωρίζω ο σύντροφος Μ. Π. ήταν σχετικά επιφυλακτικός» στη συνεργασία της ΕΑΡ με το ΚΚΕ) δεν ήταν απλά επιφυλακτικός αλλά σταθερά αντίθετος. Οι Βαλντέν, Παπαγιαννάκης και άλλοι της ΕΑΡ που ήταν αρνητικοί στη συνεργασία με το ΚΚΕ ίσως δεν είχαν αντιληφθεί ότι ο Λεωνίδας δεν ήθελε την αποκομμουνιστικοποίηση αλλά απλώς την αφαίρεση του «Κ» που θα διευκόλυνε τη συνεργασία με το ΚΚΕ. Αυτό εξάλλου διακηρύσσεται σχεδόν πανηγυρικά στην πολιτική του διαθήκη, που δημοσιεύθηκε μετά τον θάνατό του, δηλαδή, η επιμονή του στο όραμα του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. Στην προσπάθεια δημιουργίας του ΣΥΝ τότε προσχώρησε και μέρος συντρόφων του ΚΚΕ εσωτερικού – Ανανεωτική Αριστερά, οι οποίοι όμως διατήρησαν μέχρι τέλος καλές σχέσεις με το ΚΚΕ εσωτερικού – Ανανεωτική Αριστερά και στη συνέχεια την ΑΚΟΑ.
Η δημιουργία του ΣΥΡΙΖΑ και οι απόψεις του Μ. Παπαγιαννάκη
Γιάννης Μπανιάς, Αλέκος Αλαβάνος και Μιχάλης Παπαγιαννάκης στη Βουλή.
Όταν από τον ενιαίο Συνασπισμό αποχώρησε το ΚΚΕ (διασπάστηκε και σχεδόν το μισό ΚΚΕ έμεινε) λίγο καιρό μετά ανοίχθηκαν οι διαδικασίες διεύρυνσής του. Και πάλι ο ρόλος του Μιχάλη αποδείχθηκε σημαντικός. Ξεδίπλωσε όλες τις ικανότητές του και όταν βρισκόταν, και βρισκόταν συχνά, σε δημιουργική ένταση με τα άλλα ρεύματα και τις τάσεις, τόσο στην πορεία προς τη δημιουργία του ΣΥΡΙΖΑ όσο και μετά, πάντα συνέβαλλε σε ενωτικές, συνθετικές και προωθητικές διεξόδους.
Αυτή η πορεία του σ. Μ.Π. δεν ήταν ευθύγραμμη. Υπήρχαν στιγμές που ανησυχούσε για τη σταθερή ευρωπαϊκή πορεία του ΣΥΝ πρώτα και του ΣΥΡΙΖΑ στη συνέχεια. Άδικα ανησυχούσε, όταν ανησυχούσε, πως η δράση της λεγόμενης «αριστερής τάσης» θα μπορούσε να ανέτρεπε αυτή την πορεία. Και ήταν δυο φορές αβάσιμες οι ανησυχίες του όταν αφορούσαν και την ΑΚΟΑ, της οποίας η ευρωπαϊκή στρατηγική ήταν σταθερή από την εποχή του ΚΚΕ εσωτερικού. Συνεπώς, ήταν επίμονα θετικός και ενωτικός ο ρόλος του ρεύματος της κομμουνιστικής ανανέωσης, της ΑΚΟΑ (Ανανεωτική Κομμουνιστική και Οικολογική Αριστερά) και της εφημερίδας «Εποχή» και ο σύντροφος Γιάννης Μπανιάς. Στελέχη του ρεύματος αυτού διαδραματίζουν και σήμερα ηγετικό ρόλο στον ΣΥΡΙΖΑ. Την περίοδο που ο ΣΥΡΙΖΑ διαμόρφωνε τα ιδρυτικά, καταστατικά και προγραμματικά του ντοκουμέντα δύο ήταν οι θεμελιακές θέσεις και ιδέες του συντρόφου Μ.Π. Ήθελε φορέα αριστερό, ριζοσπαστικό, δημοκρατικό με στρατηγικό όραμα και στόχο τον δημοκρατικό σοσιαλισμό και τον οικολογικό μετασχηματισμό της οικονομίας αλλά ταυτόχρονα κόμμα που: πρώτον θα είναι φορέας πολιτικής και προγραμματικής ενότητας, όχι ιδεολογικής και δεύτερον οργανωτικά θα δομείται στη βάση της δυνατότητας ύπαρξης και λειτουργίας οργανωμένων τάσεων.
Και στα δύο αυτά σημεία, και ιδιαίτερα στο πρώτο, η προσέγγιση του ανανεωτικού Κομμουνιστικού Ρεύματος διαφέρει. Δεν μπορείς να λες «όχι ιδεολογικής ενότητας», να τοποθετείσαι δηλαδή αρνητικά στις ιδεολογικές διαστάσεις που έτσι κι αλλιώς έχουν όλα τα πολιτικά προγράμματα και σχέδια είτε το λένε είτε όχι. Συνεπώς και του ΣΥΡΙΖΑ παραπέμπει σε θεμελιακές θεωρητικές και ιδεολογικές αναφορές. Επίσης, όλοι λέγαμε ναι στη δυνατότητα ύπαρξης τάσεων, αρκεί οι τάσεις να είναι κυρίως ιδεολογικά ρεύματα, να λειτουργούν ανοικτά και όχι να μετατρέπονται σε κόμματα μέσα στο κόμμα, σε μηχανισμούς εξουσίας και σε φράξιες. Κάτι τέτοιο και αντιδημοκρατικό είναι και σε λειτουργική παράλυση οδηγεί. Σήμερα, η διεύρυνση σε ΣΥΡΙΖΑ – Προοδευτική Συμμαχία εκτός από την ποσοτική διάσταση θα εμπλουτίσει και τα θεωρητικά, ιδεολογικά, οργανωτικά και φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του αρκεί τα ιδεολογικά του ρεύματα να παραμείνουν συγκλίνοντα στον στρατηγικό στόχο του Δημοκρατικού και Συμμετοχικού Σοσιαλισμού. Όπως είπα, ποτέ ο σύντροφος Μ. Π. δεν οδηγούσε τις αντιπαραθέσεις του σε αδιέξοδα και ρήξεις αλλά σε συνθέσεις και ενωτικές λύσεις. Τόνιζε, όλα έπρεπε να λύνονται δημοκρατικά, η πλειοψηφία ν’ αποφασίζει και η μειοψηφία να είναι ώριμη να πειθαρχεί, διότι η συνύπαρξη όλων θεμελιώνεται στην εθελοντική αποδοχή των διακηρυγμένων κατευθύνσεων στα ιδρυτικά προγραμματικά ντοκουμέντα. Εκεί βρίσκονται τα μεγάλα και στρατηγικά διακυβεύματα που μας ενώνουν και όχι στα επίκαιρα, τα οργανωτικά και στα της τακτικής στην πολιτική δράση.
Σ΄ ένα τέτοιο κόμμα οι ενδεχόμενες ιδιοτέλειες, προσωπικές στρατηγικές, και οι υπέρμετρες φιλοδοξίες θα περιθωριοποιούνται. Συνήθως τέτοιες συμπεριφορές είναι συστατικά στοιχεία των αστικών κομμάτων. Είναι όμως ιστορικά δεδομένο ότι και αριστερά, κομμουνιστικά και σοσιαλιστικά κόμματα εμφάνισαν έντονα αντιδημοκρατικά φαινόμενα, κυρίως με τη μορφή της προσωπολατρείας και του αρχηγισμού.
Οι παραπάνω ιδέες καθοδηγούσαν τις συμπεριφορές και τη χαρισματικότητα του Μ.Π. και με δεδομένο ότι ήταν ο αναμφισβήτητος επικεφαλής της Ανανεωτικής τάσης μέσα στον ΣΥΝ και τον ΣΥΡΙΖΑ δεν είναι καθόλου αυθαίρετο να ισχυρισθώ ότι αν ζούσε η κρίση στον ΣΥΡΙΖΑ, που εκδηλώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 2010 και οδήγησε στην αποχώρηση της ανανεωτικής πτέρυγας που σε συνέχεια με επικεφαλής τον σύντροφο Φ. Κουβέλη δημιούργησε το κόμμα Δημοκρατική Αριστερά με τη γνωστή πορεία του, δεν θα είχε συμβεί. Αυτό εξάλλου έγινε και όταν ο σύντροφος Μιχάλης διεκδίκησε την προεδρία του ΣΥΝ, τόσο την πρώτη φορά όπου πλειοψήφησε ο σύντροφος Ν. Κωνσταντόπουλος, όσο και τη δεύτερη, το 2004, όπου πλειοψήφησε ο σύντροφος Α. Αλαβάνος. Ο ΣΥΡΙΖΑ, όπως δήλωνε, είναι το σπίτι του και θα είναι ο τελευταίος που θα το εγκαταλείψει και θα κλείσει και την πόρτα του.
Μας λείπει ο ριζοσπαστικός και οραματικός του λόγοςΟ σύντροφος Μ.Π. εκλέχθηκε τρεις φορές ευρωβουλευτής, το 1989, το 1994 και το 1999. Η προσφορά του στην ευρωβουλή ήταν πολύ σημαντική γιατί γνώριζε καλά το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, την ιστορία και την πορεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τις δυνάμεις, ρεύματα και προγράμματα που διατρέχουν όλες τις ευρωπαϊκές πολιτικές δυνάμεις.
Το 2007 εκλέχθηκε βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ στη Β΄ Αθηνών. Η προσφορά του την επόμενη περίοδο, όταν ο ΣΥΡΙΖΑ μπήκε σε τροχιά κυβερνητικής νίκης και όταν έγινε κυβέρνηση, θα ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Από κάποια κυβερνητική θέση θα είχε συμβάλει ώστε αρκετά κενά και ανεπάρκειες της κυβερνητικής πολιτικής να είχαν αποφευχθεί, κυρίως να είχε προωθηθεί πιο αποφασιστικά το νέο μοντέλο οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, του οικολογικού και οικονομικού μετασχηματισμού που έχει ανάγκη η Ελλάδα, η Ευρώπη και ο κόσμος. Μοντέλο που θα είναι σε αντίθετη κατεύθυνση απ’ αυτό που σηματοδοτούν οι έρευνες και εξορύξεις ορυκτών καυσίμων και οι αγωγοί μεταφοράς τους και η καταστροφική επιμονή στις μη ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.
Η επιδημία του κορονοϊού έφερε με υπαρξιακή επιτακτικότητα τα προβλήματα των κοινωνικών, περιφερειακών, οικονομικών και περιβαλλοντικών ανισοτήτων. Πληθαίνουν, διεθνώς, οι μελέτες που αποδεικνύουν ότι η οικολογική κρίση, οι ρήξεις που έχουν προκληθεί στις ισορροπίες και στις βιοποικιλίες των οικοσυστημάτων έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στην πανδημία. Τώρα πια η δράση για την υπεράσπιση του περιβάλλοντος και η αντιμετώπιση της οικολογικής κρίσης είναι δράση επαναστατική.
Για όλα αυτά, για τον προγραμματικό και στρατηγικό εμπλουτισμό του σχεδίου του ΣΥΡΙΖΑ πολλά θα είχε να μας πει σήμερα ο σύντροφος Μιχάλης. Να γιατί εμείς οι μεγαλύτεροι πρέπει να κρατάμε ενεργή τη μνήμη μας, οι νεότεροι να πληροφορούνται και όλοι να τον θυμόμαστε και να εμπνεόμαστε από το ριζοσπαστικό του πνεύμα και τη συνολική παρακαταθήκη που μας άφησε.