Γκράχαμ Γκρην «Ο ανθρώπινος παράγοντας», μετάφραση: Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδ. Πόλις, 2020
«Ενας συναγερμός χτυπούσε μάταια, κάπου στην Μποντ Στριτ, κι άρχισε να ψιχαλίζει. Το πεζοδρόμιο γιάλιζε μαύρο, σαν νιτσεράδα αστυφύλακα, από τη βροχή».
Ο Graham Greene (1904 - 1991) ήταν στιλίστας της γραφής. Ο ανθρώπινος παράγοντας, μυθιστόρημα που δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1978, είναι ένα από τα καλύτερα έργα του μεγάλου αυτού Άγγλου συγγραφέα. Μυθιστόρημα χαρακτήρων, καμουφλαρισμένο στη φόρμα του «κατασκοπικού», είναι πρώτα από όλα Ο ανθρώπινος παράγοντας. Όπως και στο μυθιστόρημα Η δύναμις και η δόξα (Πόλις, 2015), το magnum opus του συγγραφέα, στον πυρήνα της αφήγησης σιγοκαίει η εσωτερική σύγκρουση του Γκρην ανάμεσα στη στράτευσή του στις ιδέες του σοσιαλισμού και στην προσχώρησή του στο ρωμαιοκαθολικό δόγμα.
Ο καμβάς είναι φυσικά ο κόσμος των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών. Ψυχροπολεμική περίοδος. Η Μεγάλη Βρετανία ξεπεσμένη πια, πλην όμως έμπειρη, αποικιοκρατική δύναμη ειδικά σε ό,τι αφορά την Αφρική. Οι Αμερικανοί έχουν πάρει πια τα πρωτεία, συμπεριφέρονται όμως σαν ταύροι σε υαλοπωλείο. Οι Ρώσοι και οι Κινέζοι έχουν διεισδύσει, όπως και οι Κουβανοί, τα αντιαποικιακά κινήματα έχουν πάρει φωτιά. Νότιος Αφρική, χρυσός, κρίση, πληθωρισμός που μπορεί να ανέβει, απειλούνται οι ισορροπίες. Μια διαρροή πληροφοριών στους κύκλους της υπηρεσίας στα κεντρικά του Λονδίνου, δημιουργεί κλίμα ανασφάλειας και έντασης.
Οι χαρακτήρες εισάγονται σταδιακά. Κεντρικό πρόσωπο στην εξελισσόμενη τραγωδία, ο Μορίς Κάσελ, λογοτεχνικός απόγονος του «Ήσυχου Αμερικάνου», αλλά με βρετανικό φλέγμα, πολύπειρος στο αφρικανικό πεδίο δράσης, ο οποίος έχει επιλέξει να αποσυρθεί στην ασφάλεια που παρέχουν τα γραφεία του Λονδίνου. Η σύζυγός του, η «πολυαγαπημένη» Σάρα, είναι μαύρη Νοτιοαφρικανή, η οποία διέφυγε στην Αγγλία για γλιτώσει από το καθεστώς του απαρτχάιντ. Σιγά-σιγά γνωρίζουμε και τον περίγυρό τους: τη φοβερή φιγούρα του Ντέιβις, ανθρώπου με πάθη και ενοχές, εθισμένου στον τζόγο (παίζει στο Ντέρμπυ) και το αλκοόλ, ο οποίος επιπλέον ακούει Beatles. Τον παλιομοδίτη συνταγματάρχη Ντέιντρι, προσωπικότητα με αυστηρό κανόνα συνείδησης. Τον γιατρό Πέρσιβαλ με το σαιξπηρικό όνομα, τον εξπέρ της πλεκτάνης και της εξαπάτησης. Τέλος, τον «απρόσωπο» αρχικατάσκοπο C, τον επικεφαλής της υπηρεσίας, συντηρητικό στις αξίες του, ο οποίος αγάπησε με τον τρόπο του (του λευκού αποικιοκράτη) την Αφρική «που έχασε», κάτι που ουδέποτε ξεπέρασε.
Εξάλλου, από όλους τους μυθιστοριογράφους που ασχολήθηκαν στα έργα τους με τις πρώην αποικίες και τα πολλαπλά «τραύματα» που προκάλεσαν οι αποικιοκράτες, ο Γκράχαμ Γκρην, κυρίως στην οπτική του, αλλά και στον τρόπο γραφής του, κληρονόμησε πολλά από τον αξεπέραστο σε αυτά τα θέματα, Τζόζεφ Κόνραντ.
Η ίντριγκα, η προδοσία, οι δολοπλοκίες και η κατασκοπία γίνονται οι αφορμές ώστε να σχολιάσει ο Γκρην τα ζητήματα που τον απασχολούν: την αντιπαράθεση ανάμεσα στην ταξική συνείδηση και στο εθνικό συμφέρον, ανάμεσα στο ανθρώπινο συναίσθημα και στην άκαμπτη λογική, που πολλές φορές έχει την τάση να επιβάλλεται βίαια. Από εδώ προέρχεται εξάλλου και ο τίτλος του μυθιστορήματος – ακόμα και σε υποθέσεις κρατικού-υπηρεσιακού συμφέροντος υπεισέρχεται Ο ανθρώπινος παράγοντας.
Η γλώσσα του κειμένου, την οποία αναδεικνύει στο έπακρο η μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη, είναι απολαυστική, άμεση, παλαντζάροντας ανάμεσα στους αγγλικούς λαϊκούς ιδιωματισμούς και σε μια ήπια θεατρικότητα – ειδικά στους διαλόγους, πάντα ένα από τα πιο δυνατά χαρτιά του Γκρην, σε συνδυασμό με την πολυφωνικότητα των χαρακτήρων.
Κλείνοντας, ο Γκρην υπήρξε ο κορυφαίος μάστορας του κατασκοπικού μυθιστορήματος. Αντλώντας και παραφράζοντας έναν τίτλο από το χώρο της μουσικής (χωρίς πάντως να υπάρχει σχέση με τη λογοτεχνία του Άγγλου συγγραφέα), από ένα άλμπουμ που διχοτόμησε την ιστορία του ροκ το 1977, «Never Mind Ian Fleming, Here’s Graham Greene». Άμεσος διάδοχός του μπορεί να θεωρηθεί ο επίσης κορυφαίος στιλίστας της γραφής (και του είδους) Τζον Λε Καρέ.
Θανάσης Μήνας