Τους τελευταίους μήνες βιώνουμε, λοιπόν, μια εκ νέου συνθήκη κρίσης/έκτακτης ανάγκης στην Ελλάδα. Για άλλη μια φορά ζούμε μια πύκνωση του χρονοχώρου του πολιτικού, μεταξύ άλλων, με έντονες διεργασίες στην επίσημη πολιτική σκηνή, αυξημένη ενασχόληση των πολιτισσών με την ειδησιογραφία και την τοπική και παγκόσμια επικαιρότητα, γενικευμένη αβεβαιότητα και αγωνία για το τι θα συμβεί στο παρόν και στο μέλλον· για άλλη μια φορά είναι όλα στον αέρα. Οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην αγορά εργασίας, στην οικονομία, στην κοινωνία μένει να φανούν αλλά το παρόν και το βραχυπρόθεσμο μέλλον δεν επιδέχονται ιδιαίτερα αισιόδοξα σενάρια. Μοιάζει να ζούμε ένα επικαιροποιημένο (με μπόλικη καταστολή και ακραίο συντηρητισμό) déjà vu, διανθισμένο με εσάνς δυστοπικής φουτουριστικής ταινίας. Παράλληλα, βέβαια, στη διάρκεια της καραντίνας παρατηρήθηκε μια εκ νέου άνθιση κινήσεων και δράσεων αλληλεγγύης, ψηφιακών και μη, σε μια προσπάθεια επίλυσης προβλημάτων από τα κάτω και ουσιαστικής αμφισβήτησης του αφηρημένου πλαισίου της «ατομικής ευθύνης», ενώ με την άρση των περιοριστικών μέτρων πραγματοποιήθηκαν δυναμικές κινητοποιήσεις για ποικίλα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα.
Της Μαρίας Χαϊδοπούλου-Βρυχέα*Στη διάρκεια της προηγούμενης πύκνωσης του χρονοχώρου του πολιτικού στην Ελλάδα (με εντονότερες τις περιόδους του 2011-14 και του 2015) φάνηκε ξεκάθαρα ένα από τα βασικά αδιέξοδα της νεοφιλελεύθερης συνθήκης: η άνιση σύγκρουση μεταξύ του χρονοχώρου των αγορών και του χρονοχώρου του πολιτικού. Σε αυτή την αέναη μάχη ήρθε να προστεθεί μια τρίτη «μεταβλητή», ο πιεστικός χρονοχώρος της πανδημίας, στη σύζευξή του με τον χρονοχώρο του πολιτικού, των αγορών, της επιστήμης, της κοινωνίας. Ο χρονοχώρος της πανδημίας ανέδειξε την ευαλωτότητα όλων μας, των ίδιων μας των σωμάτων, όμως, ταυτόχρονα, όπως έχει επισημάνει με έμφαση η Αθηνά Αθανασίου, ενέτεινε τις διακρίσεις και έκανε πιο ορατές τις άνισα κατανεμημένες συνθήκες επισφάλειας1. Ειδικά την περίοδο της καραντίνας φάνηκε, με διαφορετικούς ίσως τρόπους αλλά για άλλη μια φορά, η σημασία των πρωταρχικών αναγκών της τροφής, της στέγης, του ασφαλούς περιβάλλοντος, της υγείας, της εκπαίδευσης, της τρυφερότητας, της φροντίδας.
Σε σύγκριση με την προηγούμενη πύκνωση του χρονοχώρου του πολιτικού, διακρίνονται τρία πεδία όπου εμφανίζονται σημαντικές διαφορές.
Πρώτον, η παγκόσμια διάσταση της πανδημίας. Ενώ όλες σχεδόν συμφωνούν ότι η εμφάνιση και η διάδοση του ιού ήταν αποτέλεσμα της καταστροφής του περιβάλλοντος και της παγκοσμιοποίησης, υπερτερούν οι εθνικές λύσεις. Παράλληλα, πολλές κυβερνήσεις, συχνά σε αγαστή συνεργασία με τεχνολογικούς κολοσσούς, έχουν εκμεταλλευτεί το χρονοχώρο της πανδημίας για να πειθαρχήσουν τις κατοίκους της επικράτειάς τους, πολίτισσες ή μη, για να επιβάλουν μέτρα επιτήρησης και συλλογής δεδομένων και να πραγματοποιήσουν ένα βίαιο νεοφιλελεύθερο ψηφιακό μετασχηματισμό σε πολλούς τομείς. Από την άλλη, βέβαια, παρατηρούνται και πιο ελπιδοφόρες παγκόσμιες τάσεις, όπως η αναβάθμιση της σημασίας των δημόσιων δομών υγείας, η αναγνώριση και ορατότητα υποτιμημένων μορφών φροντίδας, η ανανέωση και άνθιση πρακτικών αλληλεγγύης καθώς και το άνοιγμα ερευνών και δεδομένων για την Covid-19, η ανταλλαγή τεχνογνωσίας σε παγκόσμιο επίπεδο σε ποικίλους τομείς και γενικότερα η αύξηση πρακτικών μοιράσματος της γνώσης και του πολιτισμού.
«Παράπλευρα» θύματα οι ελευθερίεςΔεύτερον, οι αλλαγές συντελέστηκαν σε ιδιαίτερα σύντομο χρονικό διάστημα. Οι μεταβολές σε κοινωνικο-οικονομικούς δείκτες, με όλους τους περιορισμούς που αντιπροσωπεύουν, είναι ενδεικτικές της επιτάχυνσης του ρυθμού των αλλαγών σε σχέση με την προηγούμενη κρίση. Παράλληλα, ο πιεστικός χρονοχώρος της πανδημίας οδήγησε σε περιορισμούς δικαιωμάτων και ελευθεριών, ενώ ταυτόχρονα συμπίεσε ή/και εξαφάνισε τους χρόνους διαβούλευσης και ευρύτερων δημοκρατικών διαδικασιών οι οποίες απαιτούν πιο αργούς ρυθμούς. Επιπλέον, η επιτάχυνση των αλλαγών περιόρισε τους αναγκαίους χρονοχώρους ατομικού και συλλογικού αναστοχασμού για όσα συμβαίνουν. Σε επίπεδο καθημερινότητας, ειδικά στη διάρκεια της καραντίνας, οι μεταβολές ήταν συγκλονιστικές. Είναι ενδιαφέρον ότι, σε μια πρώτη ανάγνωση, σε αυτό το διάστημα, το βίωμα της πύκνωσης στην καθημερινότητα ερχόταν σε αντίθεση με την αίσθηση του παγώματος του χρόνου ή την αύξηση της ποσότητας του ελεύθερου χρόνου, ιδίως για εργαζόμενες σε αναστολή.
Ατομική vs συλλογική ευθύνηΤρίτον, μια ιδιαίτερα σημαντική διαφορά είναι ότι, ειδικά την περίοδο του «μένουμε σπίτι», οι πρακτικές «κοινωνικής απομάκρυνσης» (social distancing) περιόρισαν ή και απέκλεισαν την δια ζώσης επικοινωνία, διάδραση και πολιτική δράση, θεσμική και κινηματική, ενώ η διαρκής επανάληψη του μότο περί ατομικής ευθύνης στην ουσία υποβάθμιζε τη συλλογική. Στη διάρκεια της προηγούμενης κρίσης οι αντιπαραθέσεις είχαν εκδηλωθεί δυναμικά στο δημόσιο χώρο με συγκεντρώσεις και πορείες, ενώ η ανάγκη συζήτησης, είχε, μεταξύ άλλων, εκφραστεί και με τη διατήρηση της συνήθειας του καφέ. Με άλλα λόγια, αυτή η ανάγκη συνάντησης-συζήτησης δημιούργησε χρονοχώρους επικοινωνίας, ανταλλαγής απόψεων, διαπραγμάτευσης, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Επί καραντίνας αναγκαστικά αυτοί οι χρονοχώροι περιορίστηκαν και άλλαξαν χαρακτηριστικά καθώς σε μεγάλο βαθμό «μεταφέρθηκαν» στο διαδίκτυο. Βέβαια, μάλλον δεν θα ξεπεράσουμε ποτέ το γεγονός ότι δεν μπορέσαμε να πάμε στην κηδεία του Γλέζου (και άλλων). Με την άρση των περιορισμών κυκλοφορίας η ανάγκη συνάντησης-συζήτησης οδήγησε σε «παραβατικές» συμπεριφορές νέων που συναθροίζονταν σε πλατείες. Και μπορεί οι κινητοποιήσεις και πορείες να έχουν επανέλθει, αλλά το μέλλον παραμένει αβέβαιο σε σχέση με τις δια ζώσης συναντήσεις ενώ, όπως θα αναφερθεί και παρακάτω, η διαδικτυακή επικοινωνία αποτελεί μια αυξανόμενη πρακτική που ήρθε για να μείνει.
Η γνώση και η κούραση της εμπειρίαςΤο γεγονός ότι όσες κατοικούμε τα τελευταία δέκα χρόνια σε αυτήν τη χώρα πρόσφατα έχουμε βιώσει αντίστοιχες πυκνώσεις του χρονοχώρου του πολιτικού παίζει σημαντικό ρόλο. Από τη μία, η εμπειρία σίγουρα είναι πλούσια και μεταξύ άλλων, εμπεριέχει και μια αχνή ορατότητα/αναγνώριση μορφών ευαλωτότητας και επισφάλειας καθώς και μια σοβαρή εκπαίδευση σε ασκήσεις ψυχραιμίας. Ο Μ. Μαζάουερ, εκθειάζοντας, όπως και άλλοι, τη βέλτιστη προσαρμογή των πολιτών στα μέτρα, την ονόμασε «υπομονή» και τη συσχέτισε με την επίγνωση της καταπονημένης κατάστασης στο δημόσιο σύστημα υγείας λόγω δεκάχρονης οικονομικής κρίσης2. Θεωρώ ότι αυτή η οπτική δεν αντιλαμβάνεται το εύρος και τη σημασία της εμπειρίας της κρίσης, ως υλική συνθήκη και ως βίωμα, καθώς και τις αργές, ενσώματες πρακτικές αλληλεγγύης και φροντίδας. Σήμερα υπάρχει μια εμπεδωμένη γνώση ως προς τις προτεραιότητες της επιβίωσης και φροντίδας που τίθενται, ίσως ακόμα και για την ανάγκη χρόνου για την κατανόηση της κατάστασης κρίσης ή για τις διαδικασίες και τους χρόνους που απαιτεί η συγκρότηση του συλλογικού.
Από την άλλη, προφανώς τα σχεδόν δέκα χρόνια κρίσης έχουν κουράσει, έχουν εξαντλήσει τις αντοχές, ενσώματες και υλικές. Η Ελλάδα επί κορονοϊού εμφανίζεται στις τελευταίες θέσεις μεταξύ των μελών της ΕΕ σε όλους τους δείκτες συνθηκών διαβίωσης και εργασίας που εξετάζει το Eurofound3. Πόσο ακόμα αντέχουμε, ειδικά με μια κυβέρνηση που ακολουθεί ένα πρόγραμμα ακραίου νεοφιλελευθερισμού; Πόσο θα ανέβει η ανεργία; Ποια σενάρια είναι εφικτά και βιώσιμα και για ποιες; Πόσο θα επιδεινωθούν οι συνθήκες, ειδικά για τις αόρατες, και πόσο θα ενταθούν οι αποκλεισμοί; Ενώ η αναμενόμενη «ανάκαμψη» όλο κοντοζυγώνει κι όλο απομακρύνεται, πόσο αισιόδοξες μπορούν να είναι όσες επιβιώνουν οριακά ή όσες βλέπουν τα «πιο παραγωγικά τους χρόνια» να φεύγουν; Απέναντι σε αυτόν το ζόφο και σε ένα μέλλον ιδιαίτερα αβέβαιο σε παγκόσμιο επίπεδο, οφείλουμε να παραμείνουμε αισιόδοξες. Επειδή ακριβώς οι χρονοχώροι είναι πυκνοί είναι σημαντικό να καταγράψουμε τα επίδικα στις αλλαγές που βιώνουμε.
* Δρ Πολιτισμικής Γεωγραφίας, ερευνήτρια ΙΝΠ.Προδημοσίευση μέρους της ανάλυσης για τη σειρά του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς «Αναλύσεις για τον #covid19»
Σημειώσεις:
Στο κείμενο χρησιμοποιείται κατ’ εξοχήν το θηλυκό γένος, και ως ελάχιστος φόρος τιμής στις αόρατες φροντίστριες.
1#. Αθηνά Αθανασίου, «Για την αίσθηση ενός παρόντος από/σε απόσταση», στο Π. Καπόλα, Γ. Κουζέλης, Ορ. Κωνσταντάς (επιμ.), Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου, ΕΜΕΑ - Νήσος, Αθήνα, σσ. 37-44. Το βιβλίο προσφέρεται και ανοικτό στον ιστότοπο των εκδόσεων www.nissos.gr
2. Συνέντευξη του Μαρκ Μαζάουερ στη Μ. Πουρνάρα στην Καθημερινή «Είστε λαός που ξέρει τι θα πει υπομονή», 04/05/2020,
https://www.kathimerini.gr/1076436/article/proswpa/synentey3eis/mark-mazaoyer-sthn-k-eiste-laos-poy-3erei-ti-8a-pei-ypomonh3. Eurofound, Living, working and COVID-19, όπ.π.