45 χρόνια από το θάνατο του Πιερ Πάολο Παζολίνι, μια έκθεση φωτογραφίας και ένα ντοκιμαντέρ για τη ζωή και το έργο του πολύτιμου στοχαστή και καλλιτέχνη
Στη Ρώμη, στη Fondazione Alda Fendi-Esperimenti, μέχρι 20 Σεπτεμβρίου, παρουσιάζονται οι τελευταίες ασπρόμαυρες φωτογραφίες/πορτρέτα στις οποίες ο διάσημος φωτογράφος Dino Pedriali απαθανάτισε τον Πιερ Πάολο Παζολίνι, λίγες μέρες πριν από τη δολοφονία του στην Όστια, στις 2 Νοεμβρίου 1975. Νωρίτερα, στις αρχές του καλοκαιριού, στο πλαίσιο του φεστιβάλ
Biografilm, που φέτος διεξήχθη διαδικτυακά, προβλήθηκε το ντοκιμαντέρ
In un futuro Aprile (Σε ένα μελλούμενο Απρίλιο)
, των Francesco Costabile και Federico Savonito, που αναφέρεται στα νεανικά χρόνια του Παζολίνι στο Φριούλι, γενέθλιο τόπο της μητέρας του, ενώ και ο τίτλος είναι στίχος από το ποίημα του Παζολίνι
Ικεσία στη μητέρα μου, που περιλαμβάνεται στην ποιητική συλλογή
Ποίηση σε σχήμα τριανταφύλλου*, – η μητέρα, παρουσία επιθυμητή, βασανιστικά κυριαρχική, πάντα, στη ζωή και το έργο του. «Οι πρώτες μνήμες της ζωής είναι εικόνες. Οι μνήμες της ζωής μας προβάλλονται ως βουβή ταινία. Όλοι έχουμε στο μυαλό μας μια εικόνα, την πρώτη ή μια από τις πρώτες μνήμες της ζωής μας» αφηγείται ο Παζολίνι. «Το πρώτο μου βιβλίο εκδόθηκε το 1942. Είναι μια ποιητική συλλογή γραμμένο στη διάλεκτο του Φριούλι, που είναι η διάλεκτος της μητέρας μου».
Με τη μητέρα του.
Σημαντικός μάρτυρας/αφηγητής είναι ακόμα ο, επίσης ποιητής και συγγραφέας, ξάδελφος του Παζολίνι, Nico Naldini ενώ η φωνή του Παζολίνι από μια συνέντευξή του, τη δεκαετία του ’60, ανακαλεί εκστατικές στιγμές της πρώτης εφηβείας και της ανακάλυψης της σεξουαλικότητας, τραγωδίες στη διάρκεια του πολέμου – ο μικρότερος αδελφός του σκοτώθηκε κατά την ιταλική Αντίσταση, ένα συμβάν που συνδέεται με μια σκοτεινή και αξεδιάλυτη, ακόμα, στιγμή του πολέμου. Φωτογραφίες αρχείου με ιδιόχειρες σημειώσεις του, με τη μητέρα του ή με φίλους του ή του ήμερου τοπίου του Φριούλι εναλλάσσονται με τις σκηνές από τις borgate στις περιφέρειες της Ρώμης, από τις πιο αναγνωρίσιμες εικόνες του σκηνοθέτη και των ανθρώπων που αγάπησε. Το φιλμ προβάλλει τα συναισθήματα, τις σχέσεις, τον τόπο, τη γλώσσα, που διαμόρφωσαν έναν από τους πιο σημαντικούς διανοητές του 20ού αιώνα.
Η ιταλική μικροαστική τάξη«Χαρακτηριστικό όλης της δουλειάς μου υπήρξε, καταρχάς, το ενστικτώδες και βαθύ μίσος ενάντια στο καθεστώς στο οποίο ζω» ακούγεται η φωνή του Παζολίνι στην ταινία. «Και εννοώ καθεστώς των πραγμάτων και καθεστώς με την πολιτική έννοια. Το καπιταλιστικό μικροαστικό καθεστώς που εγώ μισούσα από την παιδική μου ηλικία. Φυσικά με το μίσος δεν δημιουργείς τίποτα. Δεν κατάφερα ποτέ να γράψω ούτε μια λέξη που θα περιέγραφε ή θα κατήγγειλε τον ιταλό μικροαστό. Είναι τόσο ισχυρή η απώθησή μου που δεν μπορώ να γράψω. Έτσι στα μυθιστορήματά μου μιλάω για πρόσωπα που ανήκουν στο λαό. Ζω χωρίς να έχω σχέση με την ιταλική μικροαστική τάξη. Φυσικά οι μικροαστοί κατάφεραν να βρουν τρόπους να ασχοληθούν μαζί μου και το έκαναν με τα μέσα που κατείχαν: τη δικαστική εξουσία και την αστυνομία».
Με τη δικαστική εξουσία και την αστυνομία θα συγκρουστεί για πρώτη φορά το 1949 και, ένα χρόνο αργότερα, θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει το Φριούλι, μετά την αποκάλυψη της ομοφυλοφιλίας του και το σκάνδαλο με τρεις νεαρούς. Ενώ, στην ανακοίνωση της διαγραφής του από το ΚΚΙ, που θα δημοσιευτεί σε όλες τις εφημερίδες, το ΚΚΙ δημιουργεί «εκλεκτικές συγγένειες», αδιανόητες μερικά χρόνια αργότερα, συνδέοντας τον Παζολίνι με τους υπαρξιστές και τις «επιζήμιες επιρροές» τους, οι οποίοι είχαν επικρίνει τη Σοβιετική Ένωση, αλλά και με τον Ζιντ, για τον ίδιο λόγο, και προφανώς για την ομοφυλοφιλία του: «Η ομοσπονδία PCI […] ενέκρινε στις 26 Οκτωβρίου τη διαγραφή από το κόμμα του καθ. Πιερ Πάολο Παζολίνι από την Casarsa (Φριούλι) για ηθική απρέπεια. Αφορμή αποτελούν τα γεγονότα που επιβάλλουν την εφαρμογή ενός σοβαρού πειθαρχικού μέτρου ενάντια στον ποιητή Παζολίνι. Οφείλουμε να καταγγείλουμε ακόμα μια φορά την εξαιρετικά επιζήμια επιρροή ορισμένων ιδεολογικών και φιλοσοφικών ρευμάτων των διαφόρων Ζιντ και Σαρτρ και των ομοίων τους, τους εξυμνητές ποιητές και γραμματιζούμενους, οι οποίοι προβάλλονται ως προοδευτικοί, αλλά στην πραγματικότητα συγκεντρώνουν τις πιο βλαβερές πτυχές αυτής της αστικής γενιάς».
Η απάντηση του Παζολίνι ήταν: «Παραμένω κομμουνιστής, με την πιο πιστή έννοια αυτής της λέξης».
Θα απομείνει κάποιο μονοπάτιΠοιητής, συγγραφέας, δοκιμιογράφος, σχολιαστής, σκηνοθέτης, πάντα πολιτικό ον, εκπρόσωπος μιας γενιάς σκηνοθετών με έντονο πολιτικό στίγμα, νωπογράφος της οθόνης, προφήτης για πολλούς, ο λόγος του παραμένει εξαιρετικά επίκαιρος: «Προβλέπω την απόλυτη αποπολιτικοποίηση της Ιταλίας: θα καταλήξουμε ένα σώμα χωρίς νεύρα, χωρίς αντανακλαστικά. Ξέρω: υπάρχουν τα τοπικά συμβούλια, η συμμετοχή των γονιών στα σχολεία, η πολιτική της βάσης. Όλες είναι πρωτοβουλίες που έχουν πρακτικό χαρακτήρα, χρησιμοθηρικό, όχι πολιτικό. Η κεντρική λεωφόρος, φτιαγμένη από κυνισμό κι αλλοτριωτική αδιαφορία, έχει ήδη χαραχτεί. Θα απομείνει ίσως, όπως πάντα συνέβαινε στο παρελθόν, κάποιο μονοπάτι, δεν ξέρω όμως ποιος θα το διασχίσει και γιατί».
Στην έκθεση με τις τελευταίες φωτογραφίες του, λίγο πριν από τη δολοφονία του η οποία, πια, χαρακτηρίζεται πολιτική, ο Παζολίνι απαθανατίζεται και στην κατοικία του, στο Σοριάνο νελ Τσιμίνο, στην περιφέρεια του Λάτσιο, κοντά στη Ρώμη, σε σκηνές της καθημερινότητάς του. Υπήρξε ένας από τους πιο πολυτάλαντους καλλιτέχνες και υπερασπίστηκε με πάθος τη λυρική και την ελληνική, του κλασικού φιλολόγου, οπτική του. Όπως επισημαίνουν μελετητές του, ο Παζολίνι, έχοντας ως αφετηρία την ελληνική τραγωδία αλλά και τις αναλύσεις του μοντέρνου κόσμου, του 20ού αιώνα, για την ψυχική ανάπτυξη, του Φρόιντ, του Παβλόφ, του Ουίλιαμ Τζέιμς, «οσμίζεται τις αισθητηριακές παραλλαγές [...] και κατασκευάζει μια δική του ξεχωριστή παραλλαγή όπου η “ενοχή” αποτελεί το προνομιακό σημείο συνάντησης, μεταξύ άλλων, ανάμεσα στον Αϊνστάιν και στον ταοϊσμό, τη θεωρία των μαζών και τον Χάιζενμπεργκ, τον Βούδα και το Ευαγγέλιο. «Η οπτική μου είναι βαθιά πεσιμιστική. Αλλά, αν μαζί με αυτή και την αγωνία που την προκαλεί, δεν υπήρχε κι ένα στοιχείο αισιοδοξίας, η σκέψη δηλαδή ότι μπορούμε να παλέψουμε ενάντια σε όσα μας συντρίβουν, τότε δεν θα ήμουν ανάμεσά σας και να μιλώ». Στην έκθεση εκτίθενται και αντίγραφο της σελίδας από την εφημερίδα
Corriere della sera με το διάσημο κείμενο του Παζολίνι για το «κενό εξουσίας», που μετονομάστηκε σε «άρθρο για τις πυγολαμπίδες», στο οποίο αυτός αναφέρεται στην εξαφάνιση των πυγολαμπίδων ως μία μεταφορά της σταδιακής εξαφάνισης της δημοκρατίας στην Ιταλία. Απ’ όπου και ο τίτλος τη έκθεσης:
Σου απαγόρευσαν να λάμπεις, κι όμως εσύ λάμπεις, φράση του που, μαζί με την πικρία που εκφράζει για την απουσία της λαϊκής κουλτούρας και κυριαρχίας και το σκοτάδι στο οποίο βυθιζόταν σταδιακά η χώρα, την απουσία δηλαδή της λάμψης, όπως το φως των πυγολαμπίδων, προβάλλει ταυτόχρονα και εξίσου ισχυρά το στοιχείο της αισιοδοξίας του.
Σοφία Ξυγκάκη* Στην ελληνική έκδοση, από τις εκδόσεις Τυπωθήτω, δεν περιλαμβάνεται το ποίημα.