Η εκλογική εκτίναξη του ΣΥΡΙΖΑ στην περίοδο 2012-2015 σφράγισε το τέλος του συστημικού δικομματισμού ΝΔ - ΠΑΣΟΚ, έτσι όπως τον είχαμε γνωρίσει από το 1977 και μετά. Τα κόμματα αυτά από αντίπαλα έγιναν συμπληρωματικά. Μέχρι τότε, η Αριστερά πάντα βρισκόταν στις παρυφές ή στο περιθώριο αυτού του σχήματος, το οποίο διαχειριζόταν τα αστικά κόμματα προς δικό τους όφελος. Για να διαφυλάσσεται η «εύρυθμη» λειτουργία της εναλλαγής εντός του συστήματος, έπρεπε η Αριστερά στην καλύτερη περίπτωση να συρρικνωθεί (διμέτωπος αγών του Γεωργίου Παπανδρέου[1]) και στη χειρότερη να διωχθεί (ιδιώνυμο του Ελ. Βενιζέλου[2]). Όποτε το αστικό καθεστώς φοβήθηκε ότι η Αριστερά θα καταλάμβανε τον έναν από τους δύο πόλους του δικομματισμού, αντέδρασε βίαια (Δεκεμβριανά 1944, εκλογές βίας και νοθείας 1961) με τραγικές για τη χώρα συνέπειες.
«Δημοκρατική παράταξη» είναι αυτοπροσδιορισμός που χρησιμοποίησαν τα κόμματα του Κέντρου ή της Κεντροαριστεράς, και που δεν περιέκλειε την Αριστερά. Κατ’ εξαίρεση μόνο υπήρξαν στιγμές που οι δυνάμεις του Κέντρου και της Αριστεράς συνέκλιναν και συναγωνίστηκαν, αυτό όμως λειτούργησε στη βάση (αγώνας 1-1-4, 15% για την Παιδεία, παλατιανό πραξικόπημα, αντιδικτατορικός αγώνας) και όχι στην ηγεσία.
Ο Ανδρέας Παπανδρέου, προερχόμενος από την Ένωση Κέντρου, δημιούργησε τη δική του αντιδικτατορική οργάνωση, το ΠΑΚ. Με την πτώση της δικτατορίας ίδρυσε το ΠΑΣΟΚ, διασπώντας ουσιαστικά την Ένωση Κέντρου, αλλά και αποκηρύσσοντας μετά βδελυγμίας τη σοσιαλδημοκρατία. Με ένα κράμα αριστερών και εθνικιστικών κηρυγμάτων (βλ. ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο), υποσκέλισε την ιστορική Αριστερά, στη συνέχεια δε υποσκέλισε και την Ένωση Κέντρου, και, μέσα σε 7 χρόνια, πήρε με 48,07% των ψήφων την κυβέρνηση, απορροφώντας το χώρο του κέντρου και λεηλατώντας τις ψήφους της Αριστεράς.
Ο Ανδρεοπαπανδρεϊσμός ‒του οποίου η παράδοση εξακολουθεί να ασκεί σημαντική επιρροή σήμερα μέσα στον ΣΥΡΙΖΑ‒ συμπυκνώθηκε στο δόγμα «όλες οι εξουσίες ανήκουν στον αρχηγό και ασκούνται επ’ ονόματί του»[3].
Ενισχυμένη αναλογική
Καθοριστικό εργαλείο για την εγκαθίδρυση του δικομματισμού ήταν η ενισχυμένη αναλογική με μια ποικιλία συνταγών εκλογικής μαγειρικής. Μία από αυτές είναι και το bonus εδρών στον νικητή. Με την ενισχυμένη, το ΠΑΣΟΚ κατάφερνε να λεηλατεί τις ψήφους της Αριστεράς και να κυβερνά χωρίς να είναι αναγκασμένο να μοιράζεται την εκτελεστική εξουσία με τρίτους μη ελεγχόμενους από το ίδιο (αυτοδυναμία). Οι εκλογικές του καμπάνιες πρότασσαν το «να φύγει η Δεξιά» ή «να μη γυρίσει η Δεξιά».
Δεν αποτελεί, λοιπόν, έκπληξη ότι το σημερινό διάδοχο του ΠΑΣΟΚ σχήμα καταψήφισε την απλή αναλογική που έφερε στη Βουλή ο ΣΥΡΙΖΑ. Αν κάτι είναι εκπληκτικό, είναι ότι το έπραξε προς όφελος της Δεξιάς και όχι του εαυτού του.
Η ενισχυμένη αναλογική άγει σε ευθυγράμμιση της νομοθετικής με την εκτελεστική εξουσία. Το ίδιο σχήμα εφαρμόζει σήμερα, με ασφυκτικό τρόπο, η κυβέρνηση Μητσοτάκη. Ένα αρχηγικό και συγκεντρωτικό κόμμα φροντίζει, μέσω καλπονοθευτικών συστημάτων, να προβάλει στην κυβέρνηση το οργανωτικό σχήμα του εαυτού του, αφού εξασφαλίσει απόλυτη πλειοψηφία στη Βουλή[4].
Η ανατροπή του 2012
Το 2012 ήταν ορόσημο. Από ένα «ατύχημα» της ιστορίας, βγήκε ωφελημένος ο ΣΥΡΙΖΑ, που πήρε τη θέση του ΠΑΣΟΚ. Μπήκαμε δηλαδή σε ένα νέο δικομματισμό, που, με την πόλωση που δημιούργησε, θέριεψε: τα δύο πρώτα κόμματα αθροιστικά (ΝΔ+ΣΥΡΙΖΑ), από 56,55% το 2012 σε 63,55% το 2015 και σε 71,38% το 2019. Όμως, ο ΣΥΡΙΖΑ, εκτοπίζοντας το ΠΑΣΟΚ από τη δεύτερη θέση και ακολούθως παίρνοντας την πρωτιά, ανέτρεψε όχι μόνο τη σύνθεση, αλλά και το λόγο ύπαρξης του δικομματισμού, που ήταν η περιθωριοποίηση της Αριστεράς.
Αν ο ΣΥΡΙΖΑ περιστασιακά εκμεταλλεύτηκε το δικομματισμό, πρέπει το ταχύτερο να απαλλαγεί απ’ αυτόν. Σε αυτήν άλλωστε την κατεύθυνση κατατείνει η απλή αναλογική, πλην όμως ούτε αυτή είναι κεκτημένη, ούτε έχει προλάβει να εξευγενίσει τα πολιτικά ήθη, ώστε το δικομματισμό να αντικαταστήσει ένας πλουραλιστικός διπολισμός, όπου ισότιμοι εταίροι θα συγκλίνουν σε κοινό πρόγραμμα για να συγκυβερνήσουν. Τέτοιοι πιθανοί κυβερνητικοί εταίροι ενός προοδευτικού πόλου δεν διαγράφονται στον ορίζοντα, ούτε μπορούμε να τους «κατασκευάσουμε». Και η έντονη πόλωση αποτρέπει την εκλογική επιβίωση τέτοιων πολιτικών σχημάτων.
Τη μεν Δεξιά ο διπολισμός την ωφελεί, διότι τους συγκυρίους και ενοίκους της δεξιάς πολυκατοικίας τους ενώνει η νομή της εξουσίας. Στην Αριστερά όμως, τέτοια συγκολλητική ουσία δεν υπάρχει, διότι οι αριστεροί πολίτες έχουν μάθει να σκέφτονται, να αγωνίζονται και όχι να «αμύνονται περί πάρτης».
Επείγουσα ανάγκη για πρόταση εξουσίας
Επειδή η ανάγκη να υπάρξει πειστική κυβερνητική πρόταση απέναντι στη χειρότερη Δεξιά που έχουμε γνωρίσει από τη Μεταπολίτευση και μετά δεν μπορεί να περιμένει, ο δε ευκταίος πλουραλιστικός διπολισμός αργεί να φανεί, και επειδή η πανδημία αναστέλλει τις συλλογικές λειτουργίες, το βάρος μιας πειστικής αντιπρότασης διακυβέρνησης το σηκώνει ο ΣΥΡΙΖΑ - Προοδευτική Συμμαχία[5].
Ένα κόμμα της Αριστεράς, όμως, με την αναγκαία κοινωνική γείωση και όχι λέσχη οπαδών, πρέπει να λειτουργεί δημοκρατικά, από την κορυφή ως τη βάση, και οι οργανώσεις μελών να δουλεύουν συντροφικά για κοινούς σκοπούς, ώστε να «είναι το κόμμα στο χώρο τους».
Το «προνόμιο» τού να αποτελείς τον ένα από τους δύο πόλους του δικομματισμού σε εκθέτει σε σοβαρούς κινδύνους. Κάποιοι, σαν το συμπαθές μαλακόστρακο βερνάρδος ο ερημίτης[6], εποφθαλμιούν το κενό κέλυφος του ΣΥΡΙΖΑ, για να εγκαθιδρύσουν μια ανδρεοπαπανδρεϊκού τύπου «δημοκρατική προοδευτική παράταξη», με αναγωγή όλων στον «αρχηγό». Από την άλλη, ο στόχος της εδραίωσης της απλής αναλογικής ως πάγιου εκλογικού συστήματος φαίνεται να καθίσταται ανέφικτος. Η εγκατάλειψη της απλής αναλογικής, βέβαια, παγιώνει το δικομματισμό, και, κατ’ επέκταση, καταλήγει στη δημιουργία μιας πλατιάς «δημοκρατικής» ή «προοδευτικής» παράταξης – όπου βέβαια οι λέξεις αυτές έχουν χάσει μεγάλο μέρος από το νόημά τους. Δημοκρατική όχι διότι θα λειτουργεί δημοκρατικά και προοδευτική όχι διότι θα ενθαρρύνει την αυτενέργεια των πολιτών, αλλά διότι θα περιέχει προοδευτικά στοιχεία προγράμματος.
Σε ένα κόμμα ετερόκλητο συνονθύλευμα, και υπό συνθήκες έντονης πολιτικής πόλωσης, ο κόσμος συσπειρώνεται γύρω από τη σημαία, με ολέθριες επιπτώσεις για το δημοκρατικό διάλογο. Αν συνειδητοποιήσουμε πόσο ολέθριος είναι ο δικομματισμός, πρέπει, να ξαναπιάσουμε από την αρχή το νήμα της συζήτησης για την απλή αναλογική. Και το πόσο αναγκαία είναι αυτή για την ισονομία και τη δημοκρατία.
Σημειώσεις
1. www.kathimerini.gr/865155/article/epikairothta/ellada/oi-voyleytikes-ekloges-toy-1964
2. www.sansimera.gr/articles/298
3. βλ. Άγγελος Ελεφάντης, «Ο αρχηγός-πρόεδρος: από τον πρόεδρο στον αρχηγό;», ο Πολίτης, τχ. 160, 11/2007.
4. βλ. Β. Σκλιας, «Απλή αναλογική ή καλπονοθεία;», «Η Εποχή», 01.09.2019.
5. Η ονομασία αυτή καταγράφει μια πραγματικότητα χωρίς να προδικάζει την απόφαση του 3ου Συνεδρίου.
6. Βερνάρδος ο ερημίτης: Όταν ο ερημίτης κάβουρας βρει ένα μεγαλύτερο κέλυφος ακόμα και αν κατοικείται το διεκδικεί (Wikipedia).