Να ξεκινήσουμε από τις τελευταίες εξελίξεις. Ενώ περιμέναμε την ημερομηνία έναρξης διαλόγου, η Τουρκία, εν μέσω προκλήσεων, αποσύρεται. Είναι ένας ελιγμός για να αποσπάσει καλύτερη αφετηρία στη διαπραγμάτευση;
Πριν μερικές εβδομάδες είχε συμφωνηθεί να ξεκινήσουν οι διερευνητικές συνομιλίες και αυτό συνοδεύτηκε από την απόσυρση του Ορούτς Ρέις από τη θαλάσσια περιοχή όπου βρισκόταν επί 35 μέρες. Ήταν ένα θετικό βήμα για να ξεκινήσουν αυτές οι συνομιλίες. Το ότι ξαφνικά το σκάφος επανέρχεται και μάλιστα σε θαλάσσια περιοχή που είναι πάρα πολύ κοντά στο εξωτερικό όριο της ελληνικής αιγιαλίτιδας ζώνης, δείχνει σίγουρα κακή πίστη. Οι διαπραγματεύσεις οποιασδήποτε μορφής είτε είναι διερευνητικές συνομιλίες, είτε για να επιλυθεί οριστικά μια διαφορά πρέπει να χαρακτηρίζονται από καλή πίστη. Είναι η μόνη υποχρέωση την οποία θέτει το Διεθνές Δίκαιο για τη διεξαγωγή διαπραγματεύσεων. Και αυτή η κίνηση της Τουρκίας δεν δείχνει καλή πίστη.
Ποια μπορεί να είναι η επιδίωξη της Τουρκίας μ’ αυτή την κίνηση, σ’ αυτή τη φάση, με διατυπωμένες τις θέσεις όλων των πλευρών υπέρ του διαλόγου;
Δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα ούτε είμαι σε θέση να πω ποια είναι τα πραγματικά κίνητρα της Τουρκίας. Μπορεί κάποιος να κάνει διάφορες εικασίες λαμβάνοντας υπόψη το γενικότερο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης διαφοράς, μιας συγκεκριμένης κατάστασης. Το γενικότερο πλαίσιο είναι η άσκηση κυριαρχικών δικαιωμάτων στην υφαλοκρηπίδα στην Ανατολική Μεσόγειο για την έρευνα και εκμετάλλευση πλουτοπαραγωγικών πηγών, κυρίως υδρογονανθράκων. Πέραν της Κύπρου που έχει προχωρήσει σε συμφωνίες οριοθέτησης υφαλοκρηπίδας με Αίγυπτο, Ισραήλ και Λίβανο –με τον τελευταίο δεν έχει ακόμη επικυρωθεί– υπάρχουν οι δυο συμφωνίες οριοθέτησης Λιβύης - Τουρκίας και Αιγύπτου - Ελλάδας. Αυτές αφορούν συγκεκριμένες περιοχές της μεγαλύτερης θαλάσσιας περιοχής και σε κάποια σημεία αλληλοεπικαλύπτονται. Αυτό υποδηλώνει την ύπαρξη διαφοράς και αυτή εστιάζεται σε δυο, από τα τέσσερα, κράτη που είναι η Ελλάδα και η Τουρκία.
Το Ορούτς Ρέις είναι τώρα σε κάποια ύδατα ή απειλεί ότι θα πάει. Ποιο είναι το νομικό στάτους;
Τα ύδατα είναι διεθνή, πρόκειται για ανοικτή θάλασσα. Σε μη οριοθετημένες θαλάσσιες περιοχές η Σύμβαση του Δικαίου της Θάλασσας –στην οποία η Τουρκία δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος, δεσμεύεται μόνο από το εθιμικό δίκαιο του Δίκαιου της Θάλασσας– προβλέπει ότι θα πρέπει τα ενδιαφερόμενα κράτη ή να προχωρήσουν σε κάποια προσωρινή διευθέτηση, η οποία δεν σημαίνει σε καμιά περίπτωση συνεκμετάλλευση και να απέχουν από οποιεσδήποτε ενέργειες θα επιδείνωναν τη μεταξύ τους διαφορά, ή θα είχαν δυσμενή επίπτωση στα δικαιώματα του ενός ή του άλλου. Η Σύμβαση του 1982 προβλέπει συγκεκριμένα τα εξής (στο άρθρο 83, παράγραφο 3, που αφορά την υφαλοκρηπίδα που είναι ίδια με τη ρύθμιση για την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ), στο άρθρο 74 παράγραφο 3): ότι ενώ εκκρεμεί συμφωνία για την οριοθέτηση «τα ενδιαφερόμενα κράτη σε πνεύμα κατανόησης και συνεργασίας θα κάνουν οποιαδήποτε προσπάθεια να συμφωνήσουν σε προσωρινές διευθετήσεις πρακτικών λύσεων». Και στη «διάρκεια αυτής της μεταβατικής περιόδου να μην διακινδυνεύσουν ή εμποδίσουν την επίτευξη της τελικής συμφωνίας». Είναι μια γενική διάταξη η οποία, μην προδικάζοντας το αποτέλεσμα, λέει ότι όταν δεν υπάρχει συμφωνία οριοθέτησης για μια θαλάσσια περιοχή τα ενδιαφερόμενα κράτη πρέπει να κάνουν οποιαδήποτε προσπάθεια να πετύχουν κάποια προσωρινή διευθέτηση πρακτικής φύσεως. Εν προκειμένω, δεν έχει γίνει καμιά προσπάθεια, όπως αυτή που προβλέπουν τα συγκεκριμένα άρθρα της Σύμβασης και δεν γνωρίζω αν υπάρχει βούληση για να γίνει αυτό. Αλλά τουλάχιστο, κατ’ ελάχιστο σημαίνει ότι οποιοδήποτε από τα ενδιαφερόμενα κράτη δεν πρέπει να κάνει τίποτα που να θέτει σε κίνδυνο την τελική επίλυση αυτής της διαφοράς μέσω μιας συμφωνίας οριοθέτησης ή μέσω της προσφυγής σε τρίτο μέρος, για παράδειγμα ένα δικαιοδοτικό όργανο –Διαιτησία ή Διεθνές Δικαστήριο– για οριοθέτηση.
Στα ρεπορτάζ των ημερών εισήχθη ο όρος «δυνητική κυριαρχία» 6 - 12 μίλια. Έχει αυτό το αμφιλεγόμενο εύρημα κάποιο διπλωματικό ή νομικό έρεισμα;
Η αιγιαλίτιδα ζώνη μπορεί να έχει ανώτατο πλάτος, εύρος, τα 12 νμ. Μπορεί να είναι λιγότερο όχι όμως περισσότερο. Κάθε κράτος που έχει ζώνη μικρότερη των δώδεκα μιλίων, όπως η Ελλάδα, μπορεί να την επεκτείνει σε ένα εύρος που θα κρίνει αυτή. Έχει δικαίωμα να το κάνει αυτό αλλά έως τότε έχει την αιγιαλίτιδα ζώνη την οποία έχει υιοθετήσει και αυτή τη στιγμή είναι τα 6 ναυτικά μίλια. Με απλά λόγια το δικαίωμά σου μπορείς να το ασκήσεις μπορεί και όχι. Όσο δεν το ασκείς, δεν επεκτείνεις την αιγιαλίτιδα ζώνη, δεν έχεις κυριαρχία σε περιοχή πλέον αυτής που έχεις υιοθετήσει. Επομένως, κάτι «δυνητικό», κάτι που δηλαδή δεν υπάρχει πραγματικά, δεν υφίσταται νομικά, και δεν μπορεί να παραβιαστεί. Παραβίαση θα υπάρξει αν το ερευνητικό πλοίο εισέλθει στη ζώνη των 6 ν.μ., όπου η Ελλάδα ασκεί κυριαρχία. Ενδεχομένως, να υπάρχει το τεκμήριο, επειδή βρίσκεται πολύ κοντά στο εξωτερικό όριο της αιγιαλίτιδας ζώνης, να μπορεί δηλαδή να υποστηριχθεί πειστικά ότι παραβιάζονται ή τίθενται σε κίνδυνο κυριαρχικά μας δικαιώματα στην υφαλοκρηπίδα ενόψει μιας μελλοντικής οριστικής οριοθέτησης. Αλλά και πάλι, δεν γνωρίζουμε εκ των προτέρων αν η συγκεκριμένη περιοχή στην οποία βρίσκεται το ερευνητικό σκάφος θα επιδικαστεί τελικά στην Ελλάδα ή σε οποιοδήποτε άλλο κράτος.
Να αποσαφηνίσουμε τη διαφορά μεταξύ «κυριαρχικών δικαιωμάτων» και «εθνικής κυριαρχίας»;
Κυριαρχικά δικαιώματα είναι συγκεκριμένα δικαιώματα λειτουργικού σκοπού. Στην περίπτωση της υφαλοκρηπίδας είναι οικονομικής φύσης: εκμετάλλευση και έρευνα των πόρων, ζώντων και μη ζώντων, που βρίσκονται στην υφαλοκρηπίδα ή στο υπέδαφος της υφαλοκρηπίδας. Κυριαρχία, σημαίνει πλήρης άσκηση του συνόλου των αρμοδιοτήτων του κράτους σε μια εναέρια, θαλάσσια ή χερσαία περιοχή. Τα κυριαρχικά δικαιώματα ονομάζονται έτσι διότι η ύπαρξή τους εξαρτάται από την άσκηση κυριαρχίας στο χερσαίο έδαφος.
Στη συζήτηση μπαίνει και η πρόταση για επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης νότια της Κρήτης και στα κοντινά νησιά. Ποια η νομική άποψή σας;
Νομικά κάθε παράκτιο κράτος έχει το δικαίωμα αυτό. Μπορεί να το πράξει με μια μονομερή δήλωση. Από εκεί και πέρα, εάν αυτή η πράξη επιδεινώσει τις σχέσεις με ένα γειτονικό κράτος και δημιουργήσει ένταση, είναι ένα διαφορετικό ζήτημα. Και είναι ιδίως ένα διαφορετικό ζήτημα το πώς θα το αντιμετωπίσει, το κράτος που κάνει την επέκταση ή αυτό που αντιδρά σ’ αυτή. Αλλά νομικά δεν υπάρχει τίποτε να το απαγορεύει.
Η θέση της Τουρκίας για το casus beli σε περίπτωση άσκησης του δικαιώματος επέκτασης στα δώδεκα μίλια τι έκταση περιλαμβάνει; Μόνο το Αιγαίο;
Έγινε, όντως, με αφορμή μόνο το Αιγαίο Πέλαγος τη δεκαετία του 1990 αλλά επειδή η επέκταση των χωρικών υδάτων επηρεάζει και την έκταση της επίδικης υφαλοκρηπίδας, διότι μεταφέρεται το εξωτερικό της αιγιαλίτιδας ζώνης προς τα έξω, προς την ανοικτή θάλασσα και διότι η υφαλοκρηπίδα νομικά υπάρχει μετά το εξωτερικό όριο της αιγιαλίτιδας ζώνης, είναι βυθός πέρα από την αιγιαλίτιδα ζώνη, αντιλαμβάνεσθε ότι αν επεκτείνει κάποιο κράτος την αιγιαλίτιδα ζώνη περιορίζει την υφαλοκρηπίδα που πρόκειται να οριοθετηθεί. Μια περιοχή που, δηλαδή, με αιγιαλίτιδα ζώνη 6 ν.μ. θα ανήκε στην υφαλοκρηπίδα που θα ήταν αντικείμενο οριοθέτησης, με την επέκταση αυτή ένα μέρος αυτής περνά στο βυθό της αιγιαλίτιδας ζώνης όπου το παράκτιο κράτος ασκεί απόλυτη κυριαρχία. Πιστεύω ότι το casus beli που εξέφρασε η Τουρκία για το Αιγαίο και το οποίο δεν δικαιολογείται σε καμία περίπτωση νομικά θα το επικαλεστεί και στην Ανατ. Μεσόγειο, στις περιοχές, δηλαδή, που βρίσκονται ανατολικά της Ρόδου, Κάρπαθου, Κάσου και Κρήτης, και νοτίως του Καστελόριζου.
Σχετικά με την εκκρεμότητα των δώδεκα μιλίων στο κυρίως Αιγαίο εσείς πώς το προσεγγίζετε;
Νομικά έχουμε το δικαίωμα επέκτασης της αιγιαλίτιδας ζώνης στο Αιγαίο. Τότε όμως το μεγαλύτερο μέρος του βυθού του Αιγαίου θα περνούσε στην ελληνική κυριαρχία και θα έμενε μια μικρή περιοχή που θα αποτελούσε υφαλοκρηπίδα και αντικείμενο οριοθέτησης. Αυτό για εμάς θα έλυνε πολλά προβλήματα, αντίθετα στην Τουρκία θα άφηνε μια πολύ μικρότερη περιοχή από αυτή που υπάρχει τώρα και που τυχόν θα επιδικαζόταν από ένα Διεθνές Δικαστήριο ή θα περνούσε στη δικαιοδοσία της με βάση μια διμερή συμφωνία. Σίγουρα, στο πλαίσιο μιας καλής γειτονίας αυτό θα ήταν το αναμενόμενο, και αυτό είναι που ενθαρρύνει όλη η φιλοσοφία του Δίκαιου της Θάλασσας, ότι χρειάζεται συνεργασία, όχι αντιπαράθεση. Αλλά υπάρχει και η υποχρέωση ότι η συναίνεση και η συνεργασία πρέπει να στηρίζεται στην καλή πίστη. Είναι προαπαιτούμενο, αλλά από την πλευρά της Τουρκίας βλέπουμε να μην υπάρχει. Βέβαια μπορεί να υποστηριχθεί ότι και η άλλη πλευρά θεωρεί ότι εμείς δεν έχουμε καλή πίστη. Λοιπόν, θα πρέπει όσο είναι δυνατό να υπάρχει η καλή πίστη και με μια ισόρροπη συμφωνία να επιλυθούν όλα αυτά τα ζητήματα. Δεν είναι απαραίτητο η επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης μας να εξαντλήσει το ανώτατο όριο που επιτρέπει το Δίκαιο και να φθάνει έως τα 12 ν.μ. Όλα αυτά, τελικά, είναι ζήτημα διαπραγματεύσεων, δηλαδή προτάσεων και αντιπροτάσεων. Όμως λίγο πριν ξεκινήσουν οι διερευνητικές η στάση της Τουρκίας δεν χαρακτηρίζεται από καλή πίστη που είναι προϋπόθεση. Να πω, ολοκληρώνοντας, ότι οι διαφορές για τις θαλάσσιες ζώνες πρέπει να επιλύονται, και αυτή είναι η φιλοσοφία όλης της Σύμβασης του 1982, με συναίνεση, συνεργασία. Αλλά αυτό προϋποθέτει καλή πίστη.
Ο Κώστας Αντωνόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.