Η ξεκάθαρη νίκη του «ναι» στο δημοψήφισμα της προηγούμενης εβδομάδας στη Χιλή αποτελεί νίκη του κινήματος που κυριάρχησε στη χώρα τους τελευταίους δώδεκα μήνες. Το μέγεθός της δε ήταν εκπληκτικό, το «ναι» στο νέο Σύνταγμα άγγιξε το 80%! Όμως, ο δρόμος μέχρι τον πλήρη εκδημοκρατισμό της Χιλής παραμένει μακρύς και δύσβατος. Στη συνέντευξή της στην «Εποχή» η Μαρία Φράγκου, καθηγήτρια στο τμήμα Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο της Χιλής, καταδεικνύει ότι τα πραγματικά δύσκολα μόλις άρχισαν και ότι η νίκη της Κυριακής μπορεί να αποδειχθεί ακόμα και κενό γράμμα, αν το κίνημα δεν συνεχίσει να μάχεται με συνέπεια μέχρι την τελική επικράτηση. Ποια θα είναι αυτή; Το νέο Σύνταγμα να είναι πραγματικά προοδευτικό και να βάζει οριστικά στο χρονοντούλαπο της ιστορίας την εποχή Πινοσέτ.
Ποιο ρόλο έπαιξε στη διαμόρφωση του αποτελέσματος το κίνημα που αναπτύχθηκε στους δρόμους της Χιλής τον τελευταίο χρόνο;
Το κίνημα δεν επηρέασε απλώς το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος, αλλά ήταν η αιτία για την οποία έλαβε χώρα το δημοψήφισμα. Αν δεν γινόταν η εξέγερση του Οκτωβρίου του 2019, δεν θα μιλούσαμε για δημοψήφισμα ούτε φυσικά για νέο Σύνταγμα ούτε για τo ξερίζωμα των τελευταίων θεμελίων της δικτατορίας του Πινοσέτ. Η νεοφιλελεύθερη πολιτική του Πινοσέτ είναι βαθιά ριζωμένη στη χώρα, σε κάθε ιστό της κοινωνίας και της οικονομίας της Χιλής και είναι πολύ δύσκολο για τη χώρα να αποτινάξει από πάνω της αυτού του είδους τις προσεγγίσεις. Το Σύνταγμα είναι ίσως η τελευταία "κληρονομιά" που έχει αφήσει στη Χιλή η δικτατορία, ακόμα και σε επίπεδο συμβολισμού, επηρεάζει ιδιαίτερα τις σχέσεις του κράτους με τους πολίτες. Αυτό το Σύνταγμα συντάχθηκε το 1980 από τον Xάιμε Γκουζμάν, έναν από τους θεωρητικούς του καθεστώτος, όχι τόσο προβεβλημένο. Ήταν όμως ένας από τους "εγκεφάλους" και οι πολιτικές που εισηγήθηκε επηρέασαν ιδιαίτερα τις κοινωνικοοικονομικές σχέσεις στη Χιλή τα τελευταία 40 χρόνια. Μέχρι τον προηγούμενο Οκτώβρη, οι συζητήσεις για την ανατροπή αυτού του Συντάγματος ήταν σποραδικές. Μόνο στη δεύτερη θητεία της Μπασελέτ είχε γίνει μία προσπάθεια για τη δημιουργία Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης μέσω μικρών τοπικών συνελεύσεων, αλλά η προσπάθεια αυτή ναυάγησε. Όταν όμως πέρυσι τα πράγματα στους δρόμους του Σαντιάγο και των άλλων μεγάλων πόλεων της Χιλής άρχισαν να γίνονται πολύ σοβαρά (με τους πρώτους νεκρούς), έλαβε χώρα η πολιτική συμφωνία των περισσότερων κομμάτων για την αλλαγή του Συντάγματος. Είναι αλήθεια ότι αυτή η Συμφωνία δεν άρεσε σε όλους, ανέκοψε λίγο τη φόρα του κινήματος, πάνω που οι λαϊκές συνελεύσεις στις γειτονιές είχαν αρχίσει να αποκτούν δύναμη και λόγο στα πράγματα.
Πώς καθορίζεται η σύνθεση της Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης η οποία θα κληθεί να συγγράψει το νέο Σύνταγμα και ποια αναμένεται να είναι τα προτάγματα στο κείμενο;
Στο δημοψήφισμα της Κυριακής ο κόσμος κλήθηκε να απαντήσει σε δύο ερωτήματα. Πρώτον, αν επιθυμεί ένα νέο Σύνταγμα ή όχι και δεύτερον από ποιους πρέπει να αποτελείται η Συντακτική Εθνοσυνέλευση. Για το τελευταίο υπήρχαν δύο επιλογές. Πρώτη ήταν η "μικτή" Εθνοσυνέλευση της οποίας τα μισά μέλη θα ήταν εκλεγμένοι βουλευτές του κοινοβουλίου και τα άλλα μισά θα προέρχονταν από την κοινωνία των πολιτών. Δεύτερη επιλογή ήταν η Εθνοσυνέλευση να αποτελείται αποκλειστικά από μέλη της κοινωνίας των πολιτών χωρίς τη συμμετοχή βουλευτών. Και αυτή η επιλογή τελικά πλειοψήφησε. Τα κόμματα προφανώς θα προτείνουν τους δικούς τους υποψηφίους, αλλά υποψήφιοι θα παρουσιαστούν και από τις κοινωνικές οργανώσεις. Ακτιβιστές του κινήματος για παράδειγμα αναμένεται να είναι υποψήφιοι. Ακαδημαϊκοί επίσης.
Ποια μπορεί να είναι από εδώ και πέρα η αντίδραση της Δεξιάς ή ακόμα και του στρατού;
Όπως είναι γνωστό, ο τρόπος με τον οποίο είναι δομημένο το πολιτικό σύστημα στη Χιλή είναι κάπως ιδιαίτερος και σίγουρα διαφορετικός από τον αντίστοιχο στην Ελλάδα. Στις προεδρικές εκλογές, για παράδειγμα, τα κόμματα στοιχίζονται πίσω από κάποια συγκεκριμένη υποψηφιότητα ανάλογα με τα ιδεολογικά προτάγματα. Η Δεξιά στη Χιλή είναι αρκετά ετερόκλητη. Από τη μία πλευρά έχουμε τους Χριστιανοδημοκράτες, από την άλλη τους νεοφιλελεύθερους, υπάρχει επίσης και η Δεξιά με ένα πιο κοινωνικό πρόσωπο. Αρκετά μέρη της Δεξιάς υποστήριξαν το Ναι στο νέο Σύνταγμα, έχουν βέβαια τη δική τους στρατηγική για αυτό. Γνωρίζουν επίσης ότι ακόμα και το νέο Σύνταγμα δεν θα είναι ριζοσπαστικό, όπως επιθυμεί η κοινωνία. Το κείμενο θα προκύψει μετά από ατελείωτους συμβιβασμούς, αυτή είναι η πραγματικότητα. Η διαπραγμάτευση θα είναι συνεχής. Έχουν, επομένως, πολύ μεγάλη σημασία οι όροι υπό τους οποίους θα συγγραφεί το κάθε ένα από τα άρθρα. Η Δεξιά θα επιχειρήσει να φρενάρει οποιαδήποτε προσπάθεια για φιλελευθεροποίηση και πραγματικό προοδευτισμό. Και νομίζω ότι θα τα καταφέρει διότι είναι η πραγματική “ιδιοκτήτρια” της χώρας, τόσο απλά. Η Χιλή ανήκει σε 5-10 ισχυρές, οικονομικά και πολιτικά, οικογένειες και αποτελεί μέρος ενός παγκοσμίου δικτύου παραγωγικών σχέσεων. Σύμφωνα με αυτές τις σχέσεις, η Χιλή είναι "απαραίτητο" να έχει ιδιωτικοποιημένο το σύστημα ύδρευσης, είναι "απαραίτητο" να έχει χαμηλούς μισθούς και ελαστικές όσο δεν παίρνει εργασιακές σχέσεις. Η διαπραγμάτευση, λοιπόν, θα είναι πολύ σκληρή.
Αλήθεια, ποιοι είναι αυτοί που ψήφισαν «όχι» στο δημοψήφισμα;
Σε πολύ αδρές γραμμές, μπορούμε να μιλήσουμε για δύο γκρουπ πολιτών. Το πρώτο εξ αυτών, που αποτελεί και τη συντριπτική πλειοψηφία όσων ψήφισαν «όχι», είναι άνθρωποι δεξιοί, συντηρητικοί, "πινοτσετίστας", στην Ελλάδα θα τους χαρακτηρίζαμε χουντικούς. Πρόκειται για κόσμο που φοβάται τους φτωχούς, για πολίτες που πιστεύουν ότι οι φτωχοί είναι τεμπέληδες. Συνήθως αυτοί οι πολίτες είναι αρκετά πλούσιοι. Υπάρχει όμως και ένα μικρό μέρος όσων ψήφισαν όχι που προέρχεται από τις φτωχές, λαϊκές τάξεις αλλά που φοβάται πολύ τις αλλαγές. Ο κόσμος αυτός έχει κληρονομήσει το φόβο από τα χρόνια του Πινοσέτ, κουβαλάει πάρα πολλά τραύματα από εκείνη την περίοδο. Δεν πρέπει να ξεχνάει κανείς ότι το καθεστώς ήταν ιδιαίτερα βίαιο στις μεθόδους του. Ο κόσμος αυτός λοιπόν θεωρεί ότι γλίτωσε τα πολύ χειρότερα, τις δολοφονίες και τις εξαφανίσεις. Αλλά ο φόβος του παραμένει αναλλοίωτος.
Μήπως στο 80% του «ναι», υπάρχουν άνθρωποι που απορρίπτουν συλλήβδην τα πολιτικά κόμματα και χαρακτηρίζονται από μία απολιτίκ προσέγγιση των πραγμάτων;
Νoμίζω πως ναι. Πρώτα απ' όλα μέσα στο 80% υπάρχει κόσμος που ψήφισε για πρώτη φορά στη ζωή του. Δεν εννοώ αυτούς που απέκτησαν για πρώτη φορά δικαίωμα. Αναφέρομαι σε πολίτες που μπορεί να είναι ακόμα και 30 ή 40 χρόνων και οι οποίοι, τα προηγούμενα χρόνια, απέφευγαν να ψηφίσουν τόσο στις εθνικές εκλογές όσο και στις τοπικές, είτε γιατί δεν τους εξέφραζε κάποιο κόμμα είτε διότι ήθελαν να μην ασπαστούν τη λογική της ψήφου στο "λιγότερο κακό". Υπάρχει, επίσης, κόσμος που δεν ψήφισε ούτε στο δημοψήφισμα. Αναρχικοί, για παράδειγμα, οι οποίοι έτσι και αλλιώς δεν πιστεύουν στις κρατικές διαδικασίες. Υπήρχαν όμως και αναρχικοί που ψήφισαν «ναι» επιχειρώντας να συνδυάσουν τη μάχη στο δρόμο με την ψήφο τους. Πολίτες δεν προσήλθαν να ψηφίσουν γιατί δεν πιστεύουν στη διαδικασία του νέου Συντάγματος και διότι δεν έχουν εμπιστοσύνη στα κόμματα. Προσωπικά αντιμετωπίζω και τις δύο επιλογές (ψηφίζω ή όχι) ως εύλογες. Έχουν, όπως και αν το δει κανείς, τα δικά τους ισχυρά επιχειρήματα.
Η Μαρία Φράγκου είναι καθηγήτρια στο τμήμα Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο της Χιλής