Η Σάμος χτυπήθηκε από ένα μεγάλο μη αναμενόμενο σεισμό. Το νησί δεν είναι συνηθισμένο να «χορεύει» με τον Εγκέλαδο, όπως άλλες ελληνικές περιοχές. Ο προηγούμενος σεισμός είχε συμβεί πριν από επτά δεκαετίες και ο προ-προηγούμενος πριν από 116 χρόνια. Αυτό δικαιολογεί την έκπληξη, την έλλειψη εμπειρίας των κατοίκων. Δεν δικαιολογεί όμως την πολιτική ελαφρότητα και την αμετροέπεια με την οποία εμφανίστηκε η κυβέρνηση. Η πρώτη δήλωση της ήταν: «Η Σάμος άντεξε». Χρειάστηκαν λίγες ώρες για να φανεί με πόση προχειρότητα και με μιαν έπαρση που θυμίζει Τραμπ, ειπώθηκε ουσιαστικά το «Όλα καλά!» ενώ τα πάντα πηγαίναν κατά διαόλου.
Σε δύο μέρες ξέραμε ότι χτυπήθηκαν περισσότερα από 1.000 κτίρια. Εκκλησίες τρούλοι και καμπαναριά, κόπηκαν στα δύο, παλιά εργοστάσια έγινα συντρίμμια, ολόκληροι οικισμοί, όπως το Άνω Βαθύ, βρέθηκαν ένα βήμα πριν την ολική ισοπέδωση. Η Σάμος θρηνεί δύο νέα παιδιά και όχι εκατό όπως η Σμύρνη. Όμως, ακόμη και αν υπήρξαν δύο άτυχα θύματα, το σοκ για την τοπική κοινωνία ήταν πολύ ισχυρό. Αν ο σεισμός γίνονταν καλοκαίρι, με τα χωριά γεμάτα, θα είχαμε μεγάλες απώλειες. Τώρα τα περισσότερα παλιά σπίτια των χωριών ήταν κενά. Αυτή είναι η πραγματικότητα που ο πρωθυπουργός ούτε γνώριζε, ούτε φαίνεται πως ήθελε να μάθει.
Χιλιάδες λοιπόν άνθρωποι στο δρόμο, εκατοντάδες κτίρια κομματιασμένα, δεκάδες μνημεία έτοιμα να πέσουν, το κάστρο στο Πυθαγόρειο με ένα προμαχώνα λιγότερο, τα δύο αρχαιολογικά μουσεία της Σάμου και το κολοσσιαίο άγαλμα του κούρου, χτυπημένα με ευτυχώς αναστρέψιμες ζημιές.
Να μάθουμε από τα λάθη
Τι γίνεται τώρα; Η αντισεισμική προστασία, ένας μηχανισμός του οποίου χρωστάμε την ύπαρξη στα αντίστοιχα παθήματα της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, είναι εκεί και καταγράφει σε αντίσκηνα και κλειστά γυμναστήρια για λόγους ασφαλείας. Η αυτοδιοίκηση προσπαθεί να συνδράμει. Όμως η Σάμος δεν θα ανακάμψει. Αν συνεχιστεί έτσι, σε λίγο καιρό θα διαπιστώσουμε ότι γνωρίζουμε μεν το σύνολο των ζημιών αλλά το νησί εγκαταλείπεται!
Οι χιλιάδες μικροϊδιοκτήτες και μικροεπιχειρηματίες δεν μπορούν να διαθέσουν τα κονδύλια που απαιτούνται για γενναίες επισκευές ή για νέα κτίρια. Ο τουρισμός, κύρια μηχανή της τοπικής οικονομίας, είχε καθίζηση 85% φέτος, διαλύοντας τις αποταμιεύσεις των δύο καλών θερινών περιόδων που προηγήθηκαν, του 2018-2019, των πρώτων δηλαδή μετά τη δραματική δεκαετία του μνημονίου.
Δεν είναι μόνο οι κατοικίες, αλλά και τα δημόσια κτίρια, τα σχολεία, οι ναοί, τα μνημεία, οι υποδομές. Εν ολίγοις, ούτε οι Σαμιώτες, ούτε η τοπική οικονομία, ούτε οι τοπικές αρχές είναι σε θέση να επωμισθούν το βάρος της ανασυγκρότησης της πατρίδας τους.
Το σκοτεινό μέλλον για τη Σάμο φαίνεται μπροστά μας. Η έξοδος ξανά, η φυγή των κατοίκων προς την Αθήνα ή την Ευρώπη, η μετατροπή της σε μόνιμη αποθήκη ψυχών –των σύγχρονων μεταναστών και προσφύγων– με μια μονολειτουργική μικροοικονομία, αυτής της συντήρησης του στρατοπέδου των 8-10.000 αποκλεισμένων. Έχει ξανασυμβεί, στη μεταπολεμική Λέρο, όπου ένα ολόκληρο νησί, βυθισμένο στην αφάνεια, επιβίωνε για δύο γενιές υπηρετώντας το μεσαιωνικό απάνθρωπο ψυχιατρικό άσυλο.
Δύο παραδείγματα
Τι θα μπορούσε να γίνει; Έχουμε δύο παραδείγματα τα οποία αναλογούν στα μεγέθη, την οικιστική μορφολογία, την οικονομία και τα χαρακτηριστικά της Σάμου. Δύο απομακρυσμένες περιφερειακές περιοχές, πληγώθηκαν από βίαιους σεισμούς. Εν τούτοις δεν αφέθηκαν να καταρρεύσουν. Ήταν η Σαντορίνη του 1956 με σεισμό 6,9 ρίχτερ και η Καλαμάτα του 1986 με 6,2 ρίχτερ. Στην πρώτη ιστορία, υπουργός δημοσίων έργων ήταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Οργάνωσε ένα σημαντικό έργο ανοικοδόμησης του νησιού. Η Σαντορίνη αργά-αργά ανέκαμψε ως τη δεκαετία του ’70. Στη δεύτερη ιστορία, πρωθυπουργός ήταν ο Ανδρέας Παπανδρέου και δήμαρχος της Καλαμάτας ένας ικανότατος νέος τότε σοσιαλιστής, ο Σταύρος Μπένος. Μπήκε μπροστά ένα πρόγραμμα εκτεταμένων δημόσιων χρηματοδοτήσεων για την άμεση αναβίωση της πόλης. Ο δήμαρχος κάλεσε τον Γρηγόρη Διαμαντόπουλο, θρύλο της ελληνικής πολεοδομίας. Ο Μπένος με τον Διαμαντόπουλο σχεδίασαν με ορίζοντα μισού αιώνα. Με τα κονδύλια της κεντρικής κυβέρνησης, όχι μόνο στήσανε την πόλη στα πόδια της, αλλά την αναμόρφωσαν εκ βάθρων, με νέους δημόσιους χώρους, κοινωνικές δομές, σχεδιασμό μακράς πνοής. Έδωσαν τη δυνατότητα να υπάρξει ότι έλειπε, αξιοποιώντας τους σεισμούς και την κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Το ίδιο ακριβώς μοντέλο ακολούθησε λίγο αργότερα ένας επίσης σπουδαίος δήμαρχος της Αριστεράς στη Θήβα, ο Κώστας Κουρκούτης μετά τους εκεί σεισμούς.
«Σεισμός-Σωσμός!»
Αυτή είναι η λύση. Στην περίπτωση της Σάμου είναι ακόμη πιο αναγκαία λόγω της θέσης της στην κόκκινη μεθοριακή ζώνη.
Καλός φίλος, παλιός Σαμιώτης έμπορος, μου θύμισε προχθές στο Βαθύ τη φράση που αποδίδεται στον γέρο-Καραμανλή για την καταστροφή και το πρόγραμμα ανοικοδόμησης της Σαντορίνης: «Σεισμός-Σωσμός!». Ας μάθουμε από τούτο, ότι με δεξιά κυβέρνηση το 1956, με σοσιαλδημοκρατική το 1986, το κοινωνικό κράτος ήταν η μηχανή που ανόρθωσε τις χτυπημένες πόλεις και χωριά. Δεν σώθηκαν ούτε με παρηγορητικά λόγια, ούτε με επικοινωνιακή διαχείριση εικονικής πραγματικότητας.
Στη Σάμο δεν μπορεί και δεν πρέπει να συμβεί κάτι άλλο. Ούτε η στέγαση των ανθρώπων είναι δυνατόν να στηριχθεί μόνο στα συνήθη επιδόματα – κι ας τα βγάλουν πέρα μόνοι τους, ούτε οι αποκαταστάσεις της πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού, ο αρχαιολογικός πλούτος, οι παραδοσιακοί οικισμοί, οι ιστορικές βιομηχανικές γειτονιές μπορούν να αντιμετωπιστούν, ευκαιρίας δοθείσης, με μπουλντόζες κατεδαφίσεων. Ούτε τα δημόσια κτίρια και οι υποδομές μπορούν να επισκευαστούν από την αυτοδιοίκηση. Είναι ευκαιρία για τη Σάμο να σωθεί, με ένα συνολικό πρόγραμμα ανάκαμψης, που θα καλύψει όχι μόνο τις ζημιές του σεισμού αλλά θα αναβιώσει το πληγωμένο από την οικονομική κρίση, την πανδημία και το προσφυγικό ζήτημα, νησί. Με σχεδιασμό, πρόγραμμα δεκαετιών και στρατηγική. Με κοινωνικό, περιβαλλοντικό και πολιτιστικό πρόσημο.