Ιδιωτικά συμφέροντα καταστρέφουν το φαράγγι της Καντάνου που είναι χτισμένο με τα χέρια και αντιλαλεί ιστορία
Αυτή τη μοίρα επιφυλάσσουν, τοπικοί, και όχι μόνο, παράγοντες στο ιστορικό φαράγγι της Καντάνου, που δεν είναι μόνο τόπος ιστορίας.
Ας αρχίσουμε όμως με την ιστορία. Εκεί, στις 23 Μάη του 1941, γράφτηκε η κορύφωση του έπους της αυθόρμητης λαϊκής αντίστασης ενάντια στο Γερμανικό φασισμό. Πρόκειται, όπως έχει επισημάνει ο Μανώλης Γλέζος, αν όχι για την πρώτη, αλλά σίγουρα μια από τις πρώτες πράξεις αντίστασης στους ναζί κατακτητές, όχι από ταχτικό στρατό ή από αντιστασιακές οργανώσεις, αλλά από απλούς πολίτες που πήραν τα όπλα κινούμενοι από ένα υγιή πατριωτισμό. Και αποτελεί κορύφωση γιατί πολλές ομάδες (παρέες) πολιτών από τις επαρχίες Σελίνου και Κισσάμου είχαν πάρει ό,τι όπλα διέθεταν και εμπόδιζαν την προέλαση των ναζί προς το νότο, καθ’ όλη τη διαδρομή. Μάχες δόθηκαν στις Βουκολιές, στον Κακόπετρο, στα Μεσαύλια με αποκορύφωμα τη μάχη στα Φλώρια και στο φαράγγι της Καντάνου.
Με νόμο η φασιστική δικτατορία του Μεταξά είχε διατάξει τον αφοπλισμό του Κρητικού λαού. Είναι γνωστό ότι η κυβέρνηση, Τσουδερός, Βασιλέας, Μανιαδάκης, κ.λπ., είχαν σταθμεύσει στην Κρήτη ετοιμάζοντας την καταφυγή τους στο ασφαλές Κάιρο.
Όταν δε, όπως αναφέρει ο γιατρός Παΐζης που ήταν παρών, «ο Συνταγματάρχης Ανδρέας Παπαδάκης παρουσία και άλλων αξιωματικών ζήτησε από τον τότε υπουργό Δημόσιας Τάξεως Μανιαδάκη την άρσι του ως άνω Νόμου ο Μανιαδάκης επρόβαλε άρνησι»1. Είναι λοιπόν φανερό πως οι καθ’ ημάς ομογάλακτοι δεν επέτρεψαν, ούτε την ύστατη τούτη ώρα, να δοθούν όπλα στο λαό, στους μάχιμους άνδρες, από τα ιταλικά λάφυρα με τα οποία ήταν κατάφορτο το ατμόπλοιο «Θαμώνη», που περίμενε για 37 μέρες στο λιμάνι της Σούδας χωρίς να επιτραπεί η εκφόρτωσή του, καθώς και μια γεμάτη αποθήκη στο Καστέλι Κισσάμου. Και τα δύο βομβαρδίστηκαν από τα Γερμανικά Στούκας.2
Αυτά από τη μεριά της εξουσίας. Από τη μεριά του λαού;
Οι πολεμιστές της επανάστασης του 1896, των Βαλκανικών πολέμων και του πρώτου παγκοσμίου πολέμου ήταν παρόντες, με υψηλό το φρόνημα και «ο καθείς με τα όπλα του».
«Το Σέλινο, τον Μάιο του 1941, πάλλεται από τις πολιτικές ζυμώσεις των τελευταίων μηνών πριν τη γερμανική εισβολή στην Κρήτη. Μια προσεκτική ανάλυση της προπολεμικής κοινωνίας της περιοχής θα αναδείκνυε ότι ο αγώνας έχει σαφώς πολιτικό χαρακτήρα, ως κατασταλαγμένη αντιπαράθεση στη ναζιστική ιδεολογία. Η δημοκρατική παράδοση, με σαφή αντιπαράθεση στη δικτατορία του Μεταξά, είναι ισχυρή και διαθέτει ένα πυκνό πολιτικό δίκτυο»3. Στο Σέλινο υπήρχαν, ήδη πριν από το 1936, όχι μόνο δικτυωμένες παρέες ριζοσπαστικής-κομουνιστικής αναφοράς αλλά και κομματικές οργανώσεις βάσης του ΚΚΕ.
Το έδαφος λοιπόν ήταν πρόσφορο ώστε να βρουν άμεσα απήχηση στο λαό τα δύο φλογερά άρθρα προσκλητήρια στον αγώνα, μετά το περίφημο γράμμα του Ζαχαριάδη στις 2 Νοεμβρίου του 1940 «κάθε ρεματιά κάθε χωριό…να γίνει φρούριο…», του Μιλτιάδη Πορφυρογένη μέλους της Κ.Ε. του ΚΚΕ και βουλευτή του Παλλαϊκού Μετώπου: Στις 4 Μαΐου 1941 «να γίνει η Κρήτη, η ανίκητη Κρήτη, το γρανιτένιο θεμέλιο όπου θα σπάσει η Χιτλερική θύελλα»4 και στις 16 Μαΐου 1941 με τίτλο «Ενωμένοι προς τη νίκη»5, που καλεί: «Στον αγώνα για την άμυνα της Κρήτης, που είναι αγώνας για την απελευθέρωση της Ελλάδος, οι κομμουνιστές πρέπει να είναι στις πρώτες γραμμές».
Με εντολή να οργανώσει πολιτοφυλακή
Το κλίμα της παλλαϊκής αντίστασης στο γερμανικό φασισμό ήταν ήδη διαμορφωμένο όταν ο, ανακληθείς στο Στράτευμα και προαχθείς σε Αντισυνταγματάρχη, απόμαχος των Βαλκανικών και του Α΄ Παγκόσμιου, Χαράλαμπος Σειραδάκης (1886-1970), έφτασε στην Κάντανο το βράδυ της 19ης Μαΐου, με εντολή, που έλαβε τη 14η Μαΐου, να οργανώσει πολιτοφυλακή. Στο αίτημά του για πυρομαχικά και οπλισμό πήρε την απάντηση ότι δεν υπάρχουν και ότι θα σταλούν το ταχύτερο «ενώ τα είχαν κλειδώσει στις αποθήκες του στρατού»6. Γράφει χαρακτηριστικά στο επίλογο της έκθεσής του «Αναχωρών εκ Χανίων… και αφού άπαξ δεν μας εχορηγήθη ο απαραίτητος οπλισμός ανεφέρθειν υπό τύπον παραπόνου εις τον Στρατιωτικόν Διοικητήν Χανίων Υποστράτηγον κ. Γαγάραν…».7
Αν και στις δύο ουσιαστικά μέρες που είχε στη διάθεσή του δεν κατάφερε να οργανώσει πολιτοφυλακή, μπόρεσε όμως να συντονίσει σε κάποιο βαθμό τις αυτοοργανωμένες ομάδες πολιτών. Η εξόρμηση των Γερμανών προς τα νότια παράλια συνάντησε τη συνεχή αντίσταση των Κρητικών: στις Βουκολιές, στον Κακόπετρο, στα Μεσαύλια με 22 Γερμανούς νεκρούς, στα Φλώρια με 19 νεκρούς και με κορύφωση στο Φαράγγι της Καντάνου που άφησαν 150 νεκρούς8. Σε σχετική με τη διαχείριση της ισοπεδωμένης Καντάνου Γερμανική διαταγή της 9/11/1941 αναφέρονται 45 νεκροί Γερμανοί9, ενώ στην αναμνηστική της θηριωδίας τους μαρμάρινη πλάκα, που τοποθέτησαν στην Κάντανο, υποβαθμίζουν σκόπιμα τους νεκρούς τους σε 25.
Οι Σελινιώτες στη μάχη του φαραγγιού δεν είχαν κανένα νεκρό. Ένα στιγμιότυπο της μάχης έχουμε από τον Πέτρο Γεωργιακάκη «οι Γερμανοί επροχωρούσαν από τα Φλώρια και οι δικοί μας τους εκτυπούσαν από δεξιά και αριστερά του δρόμου μεμονωμένοι ελεύθεροι σκοπευταί και απεσύρροντο προς την Κάντανο,… Οι Γερμανοί εκαθηλώθησαν εις τας θέσεις τους και ήρχισαν καταιγιστικά πυρά εναντίων μας με όλμους, πολυβόλα και όπλα καθώς επίσης και βορβαδισμούς από αέρος». Το πιο βαρύ όπλο που χρησιμοποίησαν οι Σελινιώτες ήταν ένα οπλοπολυβόλο που είχε πάρει από τους Γερμανούς ο Γιώργης Κωστάκης κατά τη μάχη στα Φλώρια.
Ως απάντηση στην υποβάθμιση, μετά την απελευθέρωση, του αυθόρμητου παλλαϊκού χαρακτήρα της μάχης της Καντάνου, είναι χαρακτηριστική η παρακάτω επιστολή του δικηγόρου και παρόντα στη μάχη Β. Γεωργιακάκη το 1961: «Δύο είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της “Μάχης της Καντάνου”, τα οποία και την τοποθετούν σε ξεχωριστή μοίρα σε σχέση με τις μάχες των άλλων διαμερισμάτων.
1) Σ’ αυτή τη μάχη κανένα στρατιωτικό τμήμα δεν έλαβε μέρος.… Η δύναμις χωροφυλακής Κανδάνου έλαβε βεβαίως μέρος … όχι όμως ως συγκροτημένο τμήμα, αλλά σαν μονάδες. Έτσι η Μάχη της Καντάνου έγινε βασικά από πολίτες.
2) Η προβληθείσα αυτή αντίσταση των πολιτών έγινε εν γνώσει τού ότι ήτο ματαία, αλλά και των συνεπειών της».10
Για τη σημασία της μάχης αυτής ο Σειραδάκης, στον επίλογο της Πολεμικής του έκθεσης αναφέρει: «Ο αγών εκείνος του Σελίνου είναι μοναδικόν παράδειγμα μέχρι σήμερον εις την ιστορίαν, αγών πολιτών και μόνον πολιτών, ανδρών και γυναικών όπως ομολογούν και οι ίδιοι οι Γερμανοί εις τας διαταγάς των…. Είναι ο τελευταίος της ενεούσης τότε της ελευθερίας της Ελλάδος και της Ευρώπης αγών. Αλλά και η απαρχή της ανακτήσεως της. Είναι τέλος η εν συνεχεία Εθνική Αντιστάσις ήτις τόσον συνετέλεσε διά τον θριματισμόν του άξονος εν Ευρώπη και όστις επί τοσούτον επετάχυνε τό τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου.»11
Η μάχη έγινε στο άγριας ομορφιάς πευκόφυτο φαράγγι της Καντάνου καθότι απ’ εκεί πέρναγε ο μοναδικός δρόμος προς την πρωτεύουσα, τότε, Κάντανο για να φτάσει στο Λιβυκό πέλαγος την Παλαιόχωρα. Ο δρόμος αυτός αποτελεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον
τεχνικό έργο των αρχών του 20ού αιώνα. Κυριολεκτικά χειροποίητος, γαντζωμένος πάνω στους βράχους με ξερολιθιές που χτίσανε μερακλήδες κτίστες δεμένοι με σχοινιά. Με τεχνικά που διατηρούνται ανέπαφα από το χρόνο, που λειτουργούν ακόμη άψογα, με προστατευτικό τοιχίο σε όλη τη διαδρομή και οδόστρωμα καλντερίμι από ασβεστόλιθο, που σε πολλά σημεία διατηρείται ακόμη.
Κινδυνεύει με ανεπανόρθωτες αλλοιώσεις
Ο ιστορικός δρόμος αυτός ήταν σε κύρια χρήση μέχρι τις αρχές της δεκαετίας 1970, που έγινε νέα χάραξη η οποία παρακάμπτει το Φαράγγι. Τότε δημιουργήθηκε ένα μικρό λατομείο για τις ανάγκες της νέας διάνοιξης. Το 1983 καθορίστηκε λατομική περιοχή Καντάνου (ΦΕΚ 580Β΄/ 7-10-1983) µε έκταση 347,893 στρέμματα (μπλε όρια στη φωτογραφία) ενώ παρατάθηκε η ισχύς της µε απόφαση Νομάρχη (ΦΕΚ 2194Β΄/21-12-1999).
To 2002 εγκρίθηκαν Περιβαλλοντικοί Όροι για την εκμετάλλευση 59,598 στρ. (κίτρινα όρια) και το 2005 αφού προηγήθηκε υφαρπαγή ατομικών περιουσιών με το «τέχνασμα» των δασικών χαρακτηρισμών, το ελληνικό δημόσιο μίσθωσε ολόκληρη τη λατομική περιοχή σε ιδιώτη, με την εκμετάλλευση αρχικά να περιορίζεται στα ήδη αδειοδοτημένα 59 στρ. αλλά με υποχρέωση επέκτασης του λατομείου στα 347 στρ. Απαραίτητη προϋπόθεση για αυτήν την επέκταση ήταν η κατάργηση του παλαιού επαρχιακού και ιστορικού δρόμου, που διατρέχει τη λατομική περιοχή και το φαράγγι της Καντάνου (με κόκκινη γραμμή).
Το 2006 τα μισθοδοτικά δικαιώματα (αλλά και οι υποχρεώσεις) μεταβιβάστηκαν στη νεοσυσταθείσα εταιρεία «Λατομεία Σελίνου ΑΕ» που ξεκίνησε τις ενέργειες της επέκτασης του Λατομείου από 59 στα 347 στρ., οι οποίες αποτράπηκαν χάρη στον αγώνα και τη σθεναρής αντίσταση που προέβαλαν κάτοικοι της περιοχής, και με τη συμπαράσταση πολιτών από τα Χανιά αλλά και από όλη την Ελλάδα.
Παράλληλα η εταιρεία επιδόθηκε σε μια υπερεντατική εκμετάλλευση και συνακόλουθα καταστροφή του φαραγγιού. Οι καταστροφές που συντελέστηκαν, καθ υπέρβαση του νόμου, κατά την τριετία 2006 - 2009 είναι ασύλληπτου μεγέθους και πλήγωσαν ανεπανόρθωτα το ιστορικό φαράγγι και τον παλαιό λιθόκτιστο δρόμο.
Φωτογραφία: Κωστής Πετράκης
Συνέπεια αυτών των παράνομων εργασιών ήταν το προσωρινό κλείσιμο του λατομείου το 2009 με απόφαση των Μεταλλείων Νοτίου Ελλάδος. Το 2010 με απόφαση υπουργού Πολιτισμού και Τουρισμού (ΑΑΠ 267) χαρακτηρίσθηκε ως ιστορικός τόπος τμήμα της επαρχιακής οδού Καντάνου (Κανδάνου) - Χανίων σε μήκος 6.640 μέτρων. Αμέσως μετά το χαρακτηρισμό του ιστορικού τόπου η εταιρεία «Λατομεία Σελίνου Α.Ε.», η οποία εκμεταλλεύεται το υφιστάμενο λατομείο των 59,598 στρ., προσέφυγε στο Συμβούλιο της Επικρατείας ζητώντας την ακύρωση της πράξης χαρακτηρισμού του ιστορικού τόπου.
Το Συμβούλιο της Επικρατείας µε την τελεσίδικη ΣτΕ 366/2016 απόφασή του απέρριψε την αίτηση ακύρωσης και επικύρωσε την ΥΠΠΟ/ΔΝΣΑΚ/ 50219/1085/4-6-2010 απόφαση του υπουργού Πολιτισμού Τουρισμού, επισημαίνοντας ότι: «Το μήκους 6.640,00 μέτρων τμήμα της επαρχιακής οδού Καντάνου (Κανδάνου)-Χανίων χαρακτηρίστηκε ως ιστορικός τόπος διότι αποτελεί ένα σύνθετο έργο του ανθρώπου και της φύσεως, αποτελούμενο από το ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος τεχνικό έργο των αρχών του 20ού αιώνα που διατηρείται σε πολύ καλή φυσική κατάσταση χωρίς αλλοιώσεις και επεμβάσεις και το εξαιρετικού φυσικού κάλλους φαράγγι, το οποίο διασώζει την ιστορική μνήμη της περιοχής και, ειδικότερα, αποτελεί μοναδική μαρτυρία για την καταστροφή της Κανδάνου κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο».
Αλλαγή πορείας ως προς την προστασία;
Το 2013 ανανεώθηκαν οι Περιβαλλοντικοί Όροι λειτουργίας του λατομείου για τα 59 στρ, τους οποίους ενέκρινε το ΥΠΠΟ το 2015 με τη «λογική» της αποκατάστασης του ήδη πληγέντα χώρου μέχρι το 2028 και την άμεση αποκατάσταση τμήματος του λιθόκτιστου δρόμου από την εταιρεία που τον είχε καταστρέψει. Η «άμεση» αποκατάσταση αυτή του ιστορικού δρόμου αναβάλλεται διαρκώς έως και σήμερα, με διάφορες «έωλες» προφάσεις από την εταιρεία.
Έκτοτε οι υπηρεσίες της Δασικής Υπηρεσίας και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Κρήτης έλαβαν αποφάσεις, υπέρ της εταιρείας, παραβλέποντας τον ιστορικό τόπο και το ΥΠΠΟ.
Το 2018 (με το νόμο Σταθάκη) άρθηκε ο αναδασωτέος χαρακτήρας 38 στρ. (δάσος εκτός των αδειοδοτημένων 59 στρ. που είχαν καταστραφεί παράνομα) και παραχωρήθηκαν προς εκμετάλλευση στην εταιρεία. Μεταξύ αυτών των 38 στρ. συμπεριλαμβάνονται και 10 στρ. από τον κηρυγμένο ιστορικό τόπο! Παράλληλα με τροποποίηση της ΜΠΕ (το 2018) παρατάθηκε η λειτουργία του λατομείου στα 59 στρ. και η υποτιθέμενη αποκατάσταση, από το 2028 στο 2048!
Την άνοιξη του 2020 (εν μέσω καραντίνας) η Επιτροπή Περιβάλλοντος της περιφέρειας Κρήτης γνωμοδότησε θετικά για την εγκατάσταση μονάδων ασφαλτικών, παρασκευής τσιμέντου και ανακύκλωσης οικοδομικών και αδρανών υλικών. Λίγες ημέρες μετά (Μάιος 2020) το Περιφερειακό Συμβούλιο Κρήτης αποδέχτηκε με απόφαση του, την εισήγηση περί καθορισμού και επέκταση των Λατομικών Περιοχών στην Περιφερειακή Ενότητα Χανίων, στην οποία «τεχνηέντως και υποδολίως» αποκρύπτεται η απόφαση του ΥΠΠΟ και του ΣΤΕ για τον ιστορικό τόπο στο φαράγγι της Καντάνου.
Η εκ νέου αντίδραση των κατοίκων, οι ενέργειες τους και η δημοσιοποίηση του θέματος ανάγκασαν τις υπηρεσίες να ζητήσουν τη γνωμοδότηση του ΚΣΝΜ για τη νέα ΜΠΕ που αφορά τα τσιμέντα, ασφαλτικά και ανακυκλώσιμα. Η συζήτηση στο ΚΣΝΜ έγινε αρχές Οκτώβρη 2020 και αναμένεται η απόφαση του ΥΠΠΟ.
Η εταιρεία συνεπικουρούμενη από τις υπηρεσίες της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Κρήτης και την πλειοψηφούσα παράταξη του Περιφερειακού Συμβουλίου Κρήτης, επιχειρεί, βήμα - βήμα, ακόμα και με πρόδηλα ψέματα, να εδραιώσει και να επεκτείνει την παρουσία της στο ιστορικό φαράγγι της Καντάνου και να το μετατρέψει μόνιμα και ανεπιστρεπτί σε βαριά βιομηχανική περιοχή εξορύξεων.
Σημειώσεις
1. Νίκη Παπαηλιάκη, «Η μάχη της Καντάνου, Μάιος 1941: τελευταία μάχη του πολέμου ή πρώτη μάχη της Αντίστασης;» Αρχειοτάξιο 20 (Δεκέμβριος 2018) σελ.152-159
2. Ιωάννου Ν. Παΐζη, «Η μάχη της Κρήτης», Αθήνα 1971, σελ.12-13
3. Ό.π.
4. Όπως 2
5. Εφ. «Κρητικά Νέα» (Ηρακλείου) και «Εσπερινός Ταχυδρόμος» (Χανίων)
6. Εφ. «Εσπερινός Ταχυδρόμος Χανίων» και «Κρητικά Νέα Ηρακλείου»
7. Κωστή Πετράκη, «Ο Χαράλαμπος Σειραδάκης και η πολιτοφυλακή στη μάχη της Καντάνου» και «Χ. Σειραδάκης, Πολεμική έκθεσις, Από τη μάχη της Κρήτης, Η μάχη της Κανδάνου» εφ. «Χανιώτικα Νέα» 25-05-2009
8. ό.π.
9. Αναστασάκη Ιωάννη, «Η Κάντανος, συνοπτική γνωριμία ενός τόπου», Αθήνα 1980, σελ.120
10. Όπως 6
11. Χ. Σειραδάκης, «Πολεμική έκθεσις, Από τη μάχη της Κρήτης, Η μάχη της Κανδάνου» εφ. Χανιώτικα Νέα, 25-05-2009