Δεν είναι η πρώτη φορά που η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει μια κοσμογονική αλλαγή με τραυματικές αντιδράσεις. Θυμηθείτε τη βιομηχανική επανάσταση και τα φοβικά ανακλαστικά απέναντί της, όπως ήταν ο Λουδισμός. Σήμερα ζούμε μια νέα επανάσταση· την ψηφιακή επανάσταση στον κόσμο της εργασίας.
Η πανδημία έχει υπερευνοήσει την εξ αποστάσεως εργασία. Και η ανάγκη ρύθμισης βασικών παραμέτρων της έχει ήδη διαφανεί, έτσι ώστε η εργατική νομοθεσία να επιτελέσει το σκοπό της, τη διατήρηση προστασίας του εργαζομένου και σε αυτή τη νέα φάση εργασίας. Η ανάγκη αυτή αναδείχθηκε επιτακτικότερη με τη πανδημία.
Κρίσιμα σημεία
Πώς το αντιμετωπίζουμε αναφορικά με την απασχόληση και πώς το αντιμετωπίζουμε πολιτικά;
Επισημαίνοντας κατ’ αρχάς τα κρίσιμα σημεία:
• Οι εργαζόμενοι που αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο της απομόνωσης και αποξένωσης από το κοινωνικό περιβάλλον.
• Η ελλιπής εξοικείωση με την τεχνολογία που μπορεί να αποτελέσει εμπόδιο για ορισμένους.
• Ο κίνδυνος υπερεργασίας που ελλοχεύει πάντοτε, όσο δεν υπάρχει σαφής επισήμανση των χρονικών ορίων εργασίας.
• Τα προβλήματα που σχετίζονται με τη διαχείριση του χώρου εργασίας στην ίδια οικογενειακή μονάδα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, οι μητέρες στην πανδημία που έχουν εγκαταλείψει τη δουλειά τους είτε για να δώσουν χώρο στους συζύγους τους, μια και δεν ζούμε σε κάποιον ιδεατό «παράδεισο» ισότητας, είτε επειδή η εργασία τους κατέστη ασυμβίβαστη με το χρονοδιάγραμμα της φροντίδας των παιδιών και της οικογενειακής εστίας.
• Οι ανισότητες πρόσβασης στο δίκτυο - οι δυσκολίες πρόσβασης στο διαδίκτυο στην Ελλάδα (τέταρτη χώρα σε υψηλό κόστος για τον τελικό χρήστη και τελευταία σε ταχύτητα του δικτύου στην Ευρώπη)
• Η κάλυψη του κόστους σύνδεσης – και η συμμετοχή του εργοδότη στη δαπάνη της τηλεργασίας.
• Οι - σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητες - ψυχοσωματικές επιπτώσεις της συνεχούς χρήσης ψηφιακών εργαλείων.
-
Η ανάγκη προστασίας των προσωπικών δεδομένων στην ψηφιακή εργασία.
Είναι αναγκαία ακόμη η επισήμανση ότι οι έννοιες της τηλεργασίας και της έξυπνης εργασίας δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα, έχουν όμως παρόμοιες μεθόδους και κοινή απαραίτητη υποδομή: Η τηλεργασία είναι μια μορφή εργασίας που προβλέπει η ελληνική νομοθεσία· αλλάζει ο χώρος της εργασίας, αλλά παραμένει αναγκαία η εξασφάλιση καλών συνθηκών εργασίας. Η έξυπνη εργασία χρησιμοποιεί συμβάσεις έργου και έχει ως κύριο χαρακτηριστικό της την ευελιξία, με αποτέλεσμα να χάνεται η κοινωνική αξία της εργασίας. Ο ίδιος ο όρος «έξυπνη εργασία» είναι ιδεολογικά φορτισμένος...
Νέες προκλήσεις:
Ενόσω φροντίζουμε για την προστασία του «νέου εργαζομένου», οι μεγάλες πολυεθνικές δημιουργούν νέα οργανωτικά σχέδια που επιτρέπουν στους υπαλλήλους τους να εργάζονται οπουδήποτε. Ωστόσο, οι νομικές, φορολογικές και κοινωνικές επιπτώσεις δεν πρέπει να υποτιμηθούν. Και αναδεικνύουν ήδη τα «ευπαθή σημεία» της ευρωπαϊκής συνύπαρξης. Η περίπτωση της Εσθονίας και των "απομακρυσμένων εργαζομένων" (remote workers) όπως και οι εταιρείες τύπου «Silicon Valley» στη Σικελία είναι ενδεικτικά παραδείγματα προς μελέτη και εξέταση.
Πολλά τα ερωτήματα, λίγες οι απαντήσεις
Είναι φανερό ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με μια επανάσταση, η οποία έχει τεράστιες νομικές, φορολογικές και συμβολικές συνέπειες, ώστε να απασχολεί ήδη τους ειδικούς του διεθνούς δικαίου. Τα ισχύοντα νομοθετικά πλαίσια δεν σχεδιάστηκαν για τέτοιου είδους καταστάσεις. Και πάνω απ’ όλα, δεν υπάρχουν προηγούμενα στα οποία θα μπορούσαμε να στηριχτούμε σε περίπτωση διαφωνίας.
Αν, για παράδειγμα, ένας γραφίστας έχει μετακομίσει στο Λονδίνο για να δουλέψει και τώρα δηλώνει ότι θα μπορεί να εργαστεί εξ αποστάσεως από την Καλαμάτα, ποια θα είναι τελικά η μόνιμη κατοικία του; Πού θα αποδίδει τους φόρους του; Στο ασφαλιστικό καθεστώς ποιας χώρας θα υπάγεται; Ο νόμος αναφέρει ότι εάν περάσει ένα χρονικό διάστημα σε μια χώρα, αυτή θεωρείται πλέον η κατοικία του για φορολογικούς σκοπούς. Μήπως λοιπόν η τελική επιλογή του θα είναι - γιατί όχι - η χώρα που έχει τους χαμηλότερους φόρους και κόστος ζωής;
Εάν μια εταιρεία διαθέτει μεγάλο αριθμό υπαλλήλων της σε μια συγκεκριμένη χώρα, έστω σε καθεστώς έξυπνης εργασίας, είναι σωστό να συνεχίσει να πληρώνει τους φόρους της μόνο στη χώρα όπου έχει την έδρα της; Ή θα πρέπει επίσης να αρχίσει να φορολογείται και για τα διαδεδομένα πλέον «έξυπνα γραφεία»;
Και πάλι: με ποιες συμβάσεις θα προσληφθούν οι εργαζόμενοι; Εάν η εταιρεία εδρεύει στην Ολλανδία ή στο Λουξεμβούργο, η σύμβαση εργασίας δεν θα είναι ελληνική, επομένως θα διέπεται από άλλο νομοθετικό πλαίσιο. Και σε περίπτωση απόλυσης; Ποιοι νόμοι θα ισχύουν; Θα μπορεί κανείς να ζητήσει την εκδίκαση μιας εργασιακής υπόθεσης στην Ελλάδα εφαρμόζοντας εθνικούς νόμους, οι οποίοι είναι ευνοϊκότεροι αναφορικά με την προστασία του εργαζομένου, από πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες;
Προς το παρόν, όπως είναι προφανές, υπάρχουν περισσότερα ερωτήματα παρά απαντήσεις. Το ίδιο ισχύει και για την ασφάλεια στην εργασία (ακόμα και αν υπάρχουν ευρωπαϊκές οδηγίες που εναρμονίζουν τη νομοθεσία) και την έξυπνη εργασία. Κι αυτό, επειδή κάθε χώρα έχει τους δικούς της κανόνες σχετικά με την ευέλικτη εργασία, η οποία είναι πολύ διαφορετική από την απλή εργασία από το σπίτι. Και η διαφορά μεταξύ τηλεργασίας και έξυπνης εργασίας δεν είναι παντού σαφής.
Ευρωπαϊκές διασφαλίσεις
Μεταξύ των νομικών μέσων που προστατεύουν τους τηλεργαζόμενους στην Ευρώπη, είναι σημαντικό να αναφερθεί η συμφωνία-πλαίσιο για την τηλεργασία που υπεγράφη το 2002 από τα ευρωπαϊκά συνδικάτα, η οποία στη συνέχεια ενσωματώθηκε στην εθνική νομοθεσία ή στις συλλογικές συμβάσεις. Η ίδια η ΕΕ είχε ήδη νομοθετήσει σχετικά με το θέμα:
• Το 1989 με την οδηγία για τη βελτίωση της ασφάλειας και της υγείας των εργαζομένων στην εργασία, και
• Το 2003 με την οδηγία για την οργάνωση του χρόνου εργασίας.
Σε αυτά προστίθενται, το στρατηγικό πλαίσιο της ΕΕ για την υγεία και την ασφάλεια στην εργασία (2014-2020), άλλες οδηγίες και πρόσθετες διατάξεις που έχουν σχεδιαστεί με βάση το άρθρο 155 ΣΛΕΕ.
Ειδικότερα, οι κοινωνικοί εταίροι της Ευρωπαϊκής Ένωσης κάνοντας χρήση του άρθρου 155 ΣΛΕΕ υπέγραψαν την από 16-7-2002 συμφωνία πλαίσιο για την τηλεργασία. Η συμφωνία αυτή δεν έλαβε τη μορφή Οδηγίας και επομένως, προκειμένου να εφαρμοστεί στα κράτη μέλη έπρεπε να ληφθούν αντίστοιχες πρωτοβουλίες από τους κοινωνικούς εταίρους σε εθνικό επίπεδο.
Στην Ελλάδα, η ενσωμάτωση έγινε με την ΕΓΣΣΕ του διαστήματος 2006-2007, της οποίας η ως άνω ευρωπαϊκή συμφωνία – πλαίσιο αποτελεί αναπόσπαστο μέρος. Η ενσωμάτωση βέβαια δεν αρκεί καθώς χρειάζεται εξειδίκευση ανά κλάδο ή επιχείρηση. Οι κοινωνικοί εταίροι όμως έως σήμερα, δεν έδειξαν διάθεση να εξειδικεύσουν την ευρωπαϊκή συμφωνία σε εθνικό επίπεδο, αφήνοντας έτσι άλυτα πολλά από τα ζητήματα που η συμφωνία προέβλεπε να επιλυθούν σε εθνικό επίπεδο.
Η οδηγία για το δικαίωμα στην αποσύνδεση μελετάται από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (βρίσκεται στη φάση των συμβιβαστικών τροπολογιών), συνιστά ήδη ένα καθεστώς που εφαρμόζεται σε εργαζομένους δημόσιου και ιδιωτικού τομέα και στοχεύει στην ανάπτυξη κοινών προτύπων που διασφαλίζουν την προστασία για όσους εργάζονται σε "ψηφιακό" περιβάλλον.
Ελληνική νομοθεσία.
Με τον ν. 3846/2010 αναλήφθηκε για πρώτη φορά νομοθετική πρωτοβουλία για τη ρύθμιση θεμάτων που αφορούν το καθεστώς τηλεργασίας. Στο άρθρο 5 προβλέπεται υποχρέωση του εργοδότη να ενημερώνει εγγράφως τον εργαζόμενο για το σύνολο των πληροφοριών που έχουν σχέση με τους όρους, βάσει των οποίων θα παρέχεται η τηλεργασία (αμοιβή, ωράριο, αποκατάσταση του κόστους που προκαλείται από την παροχή της – τηλεπικοινωνίες, εξοπλισμός).
Στη συζήτηση αυτή οφείλουμε απαντήσεις σαφείς, ρεαλιστικές και γρήγορες. Οι εξελίξεις τρέχουν, οι εργαζόμενοι πιέζονται όλο και πιο έντονα, ο ταξικός αντίπαλος θα κάνει και αυτήν την κρίση ευκαιρία για να συμπιέσει ακόμη περισσότερο τα εργασιακά δικαιώματα των πολλών, βάζοντας ακόμη μια φορά να διαμορφώσουν την ατζέντα οι τεχνοκράτες, βάζοντας ακόμη μια φορά στην άκρη την πολιτική. Ας μην τον αφήσουμε.