Γυναικοκτονία: από το δρόμο ως το νόμο

25^η Νοέμβρη - Παγκόσμια Ημέρα για την Εξάλειψη της Έμφυλης Βίας

Οι 16 ημέρες ακτιβισμού που έχει θεσπίσει ο ΟΗΕ για την πρόληψη και εξάλειψη της έμφυλης βίας, άνοιξαν λίγο νωρίτερα, με τη διαδικτυακή εκδήλωση που συνδιοργάνωσαν τη Δευτέρα 23 Νοεμβρίου 2020 το Κέντρο Διοτίμα και Η Εφημερίδα των Συντακτών με τον τίτλο: «Γυναικοκτονία: από το δρόμο ως το νόμο».

Όπως είναι γνωστό, η 25η Νοεμβρίου ιστορικά καθιερώθηκε το 1981 από τις φεμινίστριες της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής ως ημέρα μνήμης για την δολοφονία των τριών αδερφών Mirabal Reyes το 1960 από τον δικτάτορα Ραφαέλ Τρουχίλιο. Ο ΟΗΕ καθιέρωσε την 25/11 ως Παγκόσμια Ημέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών το 1999 με στόχο την εξάλειψη της έμφυλης βίας, και την κοινωνική και πολιτική ευαισθητοποίηση για την αόρατη ακόμα και σήμερα αυτή πανδημία, όπως έχει προσφάτως χαρακτηριστεί.

Σύμφωνα με την συντονίστρια της εκδήλωσης, Άννα Βουγιούκα (ερευνήτρια και εμπειρογνώμονα σε θέματα φύλου), οι λόγοι που οδήγησαν το Κέντρο Διοτίμα να οργανώσει μια εκδήλωση για την γυναικοκτονία, είναι πρωτίστως το γεγονός ότι σε παγκόσμια κλίμακα, όπως και στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, δεκάδες ή και χιλιάδες γυναίκες δολοφονούνται κάθε χρόνο επειδή είναι γυναίκες.

Οι γυναικοκτονίες είναι δολοφονίες γυναικών λόγω του φύλου τους, με δράστες στην πλειονότητα των περιπτώσεων κακοποιητικούς συζύγους, συντρόφους και συγγενείς, που ασκούν χρόνια βία στα θύματα. Στο παρελθόν συγκαλύπτονταν πίσω από τα λεγόμενα «εγκλήματα τιμής», ενώ στην πρόσφατη ιστορία από τον όρο «εγκλήματα πάθους». Στην ουσία, πρόκειται για εγκλήματα που διαπράττονται στο πλαίσιο βαθιά εμπεδωμένων πατριαρχικών σχέσεων εξουσίας και ανδροκρατικών αντιλήψεων, σύμφωνα με τις οποίες οι γυναίκες ως υποτελείς των ανδρών παραμένουν έκθετες στο «σωφρονισμό» και την «τιμωρία», μέσω της άσκησης ελέγχου και κάθε μορφής έμφυλης βίας.

Ο χαρακτηρισμός, η κατανόηση και η καταγραφή αυτών των δολοφονιών καθώς και η νομική αναγνώρισή τους ως γυναικοκτονίες συνιστά πράξη αντίστασης στην απόκρυψη μιας ζοφερής κοινωνικής πραγματικότητας, και παράλληλα φέρνει στο προσκήνιο τη συνενοχή των σεξιστικών κοινωνιών μας.

Στόχος της εκδήλωσης ήταν αφενός η διοργάνωση μιας ευρύτερης συζήτησης για την πιο ακραία μορφή έμφυλης βίας και την νομική αναγνώριση της γυναικοκτονίας, και αφετέρου η προσέγγιση του φαινομένου από διαφορετικές οπτικές (τη νομική, την ανθρωπολογική, την πολιτική, τη δημοσιογραφική και ακτιβιστική-φεμινιστική οπτική).

Η αμείλικτη πραγματικότητα των αριθμών

Τα σχετικά στοιχεία είναι συντριπτικά. Για παράδειγμα σύμφωνα με σχετική έρευνα του ΟΗΕ για το 2017 γνωρίζουμε ότι:

• * 87.000 γυναίκες δολοφονήθηκαν εκ προθέσεως. Αυτό σημαίνει πως 137 γυναίκες κατά μέσο όρο δολοφονήθηκαν ανά την υφήλιο από μέλος της οικογένειάς τους κάθε μέρα του 2017.
• * Περισσότερες από 58% (50.000) δολοφονήθηκαν από στενό σύντροφο, σύζυγο ή άλλο μέλος της οικογένειας.
• * Ενώ από το 2012 έως το 2017, σημειώθηκε δραματική αύξηση των γυναικοκτονιών, κατά 81,25%, σε παγκόσμια κλίμακα.¹

Οι αριθμοί είναι εξίσου συντριπτικοί και στην Ευρώπη. Στη Γαλλία οι γυναικοκτονίες αυξήθηκαν κατά ένα πέμπτο το 2019 στη διάρκεια του οποίου δολοφονήθηκαν 146 γυναίκες, ενώ στο Ενωμένο Βασίλειο, από το 2018 δολοφονείται μία γυναίκα κάθε τρεις μέρες από έναν άνδρα.² Στην Ιταλία με βάση την εθνική στατιστική υπηρεσία κάθε χρόνο διαπράττονται κατά μέσο όρο 155 γυναικοκοκτονίες – μία γυναικοκοκτονία κάθε 2,5 ημέρες. Από το 2010 ως το 2019 καταγράφηκαν 1.207 γυναικοκτονίες παρά την ύπαρξη σχετικού νόμου (Ν. 119/2013 γνωστός ως «Νόμος για τις Γυναικοκτονίες/ Femicide). Ωστόσο από το 2013 παρατηρείται σημαντική μείωση στα ποσοστά των γυναικών που δολοφονούνται επειδή είναι γυναίκες, και αυτό συνδέεται αφενός με την κύρωση της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης και αφετέρου με την νομική αναγνώριση της γυναικοκτονίας και την ψήφιση σχετικού νόμου.³ Επίσης, στην Ισπανία σε διάρκεια 16 ετών (2003 -2019) από τότε που άρχισαν να καταγράφονται οι γυναικοκτονίες (2003) δολοφονήθηκαν λόγω του φύλου τους περισσότερες από 1.000 γυναίκες.⁴

Στην Ελλάδα, σύμφωνα με ανεπίσημα στοιχεία (Sexual Harassment Map),⁵ σε μια δεκαετία (2011 - 2020), δολοφονήθηκαν λόγω του φύλου τους 64 γυναίκες. Να σημειώσουμε ότι από το 2016 και μετά παρατηρείται σταθερή αύξηση των γυναικοκτονιών, ενώ το 2020 δολοφονήθηκαν 10 γυναίκες λόγω του φύλου τους.

Ομιλήτριες και βασικά σημεία των εισηγήσεων

• Μαρίνα Μαροπούλου, ανθρωπολόγος Δικαίου, διδάσκουσα του μαθήματος «Φεμινισμός και Δίκαιο», στη Νομική Σχολή ΕΚΠΑ με θέμα «Γυναικοκτονία»: οι όροι γένεσης και αποδοχής ενός νέου νομικού όρου.

Η κ. Μαροπούλου τόνισε ότι η γυναικοκτονία έναντι της ανθρωποκτονίας έχει κάτι το επιπλέον που είναι κρυμμένο στο χώρο του άρρητου το οποίο πρέπει να αποκαλυφθεί. Για τον σκοπό αυτό χρειάζεται μια νέα εγκληματολογική κατηγορία. Το κάτι επιπλέον είναι πως στην περίπτωση μιας γυναικοκτονίας συναιρούνται δύο άκρα: η ακραία εγκληματική συμπεριφορά (η βίαιη αφαίρεση ζωής ενός ανθρώπου) και η ακραία, η θανατογόνος μορφή εκείνης της βίας που ονομάζεται έμφυλη ή και σεξιστική βία. Έχει δηλαδή μία διττή ταυτότητα βίας, μια βία πληθυντικού αριθμού. Η φεμινιστική θεώρηση αποσπά το φαινόμενο των γυναικείων ανθρωποκτονιών από το αντιληπτικό πλαίσιο της ανθρωποκτόνου βίας και το μεταφέρει στο αντιληπτικό πλαίσιο της έμφυλης βίας. Τοποθετεί τη γυναικοκτονία στο τέρμα ενός συνεχούς βίαιων πράξεων που ακούει στο όνομα έμφυλη βία. Η γυναικοκτονία θα κατανοηθεί στο εξής σε συνάφεια και συνέχεια με τις άλλες, μη θανατηφόρες, μορφές έμφυλης βίας (όπως η παρενόχληση, η σεξουαλική επίθεση και ο βιασμός) οι οποίες συγκροτούν αυτό το συνεχές, αποτελώντας τη συνέχεια, την προέκταση και την κορύφωσή τους. Όπως τόνισε η κ. Μαροπούλου, η αυτονόμηση της γυναικοκτονίας από την ανθρωποκτονία μάς έδωσε τη δυνατότητα να εκτιμήσουμε το μέγεθος και την επικινδυνότητα αυτής της νέας κατηγορίας βίας που ονομάζεται έμφυλη βία.

• Ντίνα Δασκαλοπούλου, δημοσιογράφος, στην Εφημερίδα των Συντακτών, με θέμα «Μια απαγορευμένη λέξη στην αίθουσα σύνταξης - πλαισίωση της γυναικοκτονίας και κατασκευή της «γυναίκας» στα ΜΜΕ.

Η κ. Δασκαλοπούλου μίλησε για τα παιχνίδια εξουσίας και τον σεξισμό στην αίθουσα σύνταξης εξετάζοντας πώς περνάμε από το γεγονός στην είδηση, ποιος καθορίζει την ατζέντα και ποιος επιλέγει την πλαισίωση. Τόνισε ότι η πλειοψηφία των συστημικών μέσων «δολοφονεί» για δεύτερη φορά τις γυναίκες που έχουν χάσει τη ζωή τους λόγω του φύλου τους ή στην καλύτερη περίπτωση τηρεί «ίσες» αποστάσεις από τον θύτη και τον θύμα. Για να αλλάξει αυτό, εκτός την αυξημένη συμμετοχή των γυναικών σε θέσεις ευθύνης και ιδιαιτέρως γυναικών με φεμινιστική σκοπιά, και τη δέσμευση μιας εφημερίδας / ενός μέσου στην υποστήριξη των ανθρώπινων δικαιωμάτων και στην εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών, απαιτείται επιμόρφωση και ευαισθητοποίηση των δημοσιογράφων, των συντακτών/-τριών και ένταξη των σπουδών φύλου στις σχολές επικοινωνίας.

• Αθηνά Παπαναγιώτου, μεταδιδακτορική ερευνήτρια, δικηγόρος, μέλος της Γραμματείας Σύνταξης του περιοδικού φεμινιστιqά, με θέμα: Δίκαιο-αντηχείο: Έμφυλες ταξινομίες, σεξιστικές ιστορίες, ετεροκανονικές οικονομίες.

Η κ. Παπαναγιώτου μίλησε για τους λόγους για τους οποίους η ανθρωποκτονία (όπως περιγράφεται στον ΠΚ), δεν μπορεί να καλύψει το αίτημα που εκφράζει το πολιτικό πρόταγμα για τη θέσπιση ενός ιδιώνυμου εγκλήματος που θα αφορά την αφαίρεση ζωής λόγω σεξιστικών κινήτρων. Επικεντρώθηκε στους λόγους για τους οποίους η δολοφονία του «οικουμενικού ανθρώπου» αδυνατεί να προστατέψει γυναίκες, θηλυκότητες, έκκεντρες αρρενωπότητες και αξιοποίησε τρία δικαιικά παραδείγματα, που δεν ανήκουν στον ποινικό δίκαιο για να εξετάσει το κρίσιμο αυτό ερώτημα: α) το άρθρο 1757 του Αστικού Κώδικα και για τη διαθήκη αυτού «που βρίσκεται σε αποκλεισμό», β) τον Ν. 4491/2019 για την νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου και τον αποκλεισμό των τρανς ατόμων από την υγειονομική φροντίδα με δεδομένο ότι η υγειονομική περίθαλψη είναι δυνατή στην Ελλάδα μέσω του ΑΜΚΑ που ωστόσο αξιοποιεί το έμφυλο δίπολο ως φίλτρο πρόσβασης ή αποκλεισμού και γ) μια αποτυχημένη πρόταση συνταγματικής αναθεώρησης που αφορούσε την προσθήκη του φύλου, της ταυτότητας φύλου και του σεξουαλικού προσανατολισμού στο άρθρο 5 § 2 του Συντάγματος.

• Κατερίνα Σεργίδου, υποψήφια διδακτόρισσα Σπουδών Φύλου και Φεμινισμού, Πάντειο Πανεπιστήμιο και Πανεπιστήμιο της Χώρας των Βάσκων, μέλος της Συνέλευσης 8η Μάρτη με θέμα: Φεμινιστικές πρακτικές υπεράσπισης της ζωής από τον ισπανόφωνο κόσμο μέχρι την Ελλάδα.

Η κ. Σεργίδου μίλησε για τους φεμινισμούς που με τις θεωρίες, την κουλτούρα και τις πρακτικές τους δημιούργησαν το λεξιλόγιο που σε μεγάλο βαθμό χρησιμοποιούμε για να συζητήσουμε για το φαινόμενο των γυναικοκτονιών. Έδωσε έμφαση στις πρακτικές και στους λόγους υπεράσπισης της ζωής, υποστηρίζοντας ότι τα κινήματα ενάντια στις γυναικοκτονίες την ίδια στιγμή που δίνουν χώρο στο θρήνο, χαρακτηρίζονται από μια βαθιά συλλογική επιθυμία να μιλήσουν για τις ζωντανές κοινότητες γυναικών, που προστατεύουν η μία την άλλη, που ζητούν δικαιοσύνη, επιλέγουν να μιλήσουν για την υπεράσπιση της ζωής αρνούμενες να αποδεχτούν την απουσία των δολοφονημένων γυναικών, και αναφέρθηκε σε παραδείγματα από τον ισπανόφωνο κόσμο και την Λατινική Αμερική και σε πρακτικές που έχουν φτάσει και στην Ευρώπη - αρχικά στην Ισπανία και στη συνέχεια μέχρι την Ελλάδα, αποτελώντας πηγή έμπνευσης για τους δικούς μας αγώνες.

Μετά τις βασικές ομιλίες ακολούθησαν δύο παρεμβάσεις:

• Βαγγέλη Κοσμάτος: ψυχολόγος - ειδικός σε θέματα φύλου, υπεύθυνου του επιστημονικού έργου της Gender Alliance Initiative - Η Συμμαχία των Φύλων, με θέμα: Τοξική αρρενωπότητα: ένα φρούτο που έπεσε από τον ουρανό ή ένα αγριόχορτο που φυτρώνει από τα κάτω;

Στην παρέμβασή του ο κ. Κοσμάτος έκανε μια σύντομη διαδραστική παρουσίαση εμπνευσμένη από το υλικό και τη μεθοδολογία δουλειάς του φορέα με ανήλικα και ενήλικα άτομα. Στόχος τους όπως ανέφερε είναι να αναδείξουν τις αδιόρατες και εν πολλοίς ασύνειδες (στο συλλογικό ασυνείδητο – κοινωνικό σώμα) στερεοτυπικές έμφυλες κατασκευές, στο τέλος της διαδρομής των οποίων συναντάμε νεκρά σώματα: γυναικών, κατά κύριο λόγο, αλλά και ΛΟΑΤΚΙ ανθρώπων, καθώς και κάθε εν δυνάμει θηλυκότητας και μη στερεοτυπικής αρρενωπότητας. Στο ενδιάμεσο αυτής της διαδρομής, σκιαγράφησε εν συντομία την κατασκευή τοξικών εκδοχών της αρρενωπότητας και τον τρόπο που λειτουργεί η στερεοτυπική ως προς τα φύλα διαπαιδαγώγηση, αναδεικνύοντας τη διασύνδεσή της με την κυριαρχία, την επιθετικότητα και την υποτίμηση των γυναικών. Τόνισε τέλος την ανάγκη να προσεγγίζουμε τα φαινόμενα της έμφυλης βίας με ματιά συμπεριληπτική και διαθεματική προκειμένου να φτάσουμε σε μια κοινωνία ελεύθερη που θα περιλαμβάνει όλες, όλους και όλα χωρίς αποκλεισμούς.

• Μαρία Αποστολάκη, δικηγόρος, Συντονίστρια της Νομικής Υπηρεσίας, του Κέντρου Διοτίμα, με θέμα: Πώς το προβληματικό σύστημα απόκρισης των Αρχών στην έμφυλη βία οδηγεί στην αύξηση των γυναικοκτονιών;

Στην παρέμβασή της η κ. Αποστολάκη αναφέρθηκε στην απουσία επαρκούς υποστηρικτικού πλαισίου για τις επιζώσες έμφυλης βίας, η οποία επιδρά αποθαρρυντικά στο να καταγγείλει μια γυναίκα την κακοποίηση που υφίσταται. Για παράδειγμα, και όταν καταφέρει να καταγγείλει μια γυναίκα στις Αρχές βίαια περιστατικά, παρά την βελτίωση που σημειώνεται τα τελευταία χρόνια, συνεχίζουν να παρατηρούνται αντιεπαγγελματικές συμπεριφορές από τα αστυνομικά όργανα είτε λόγω έλλειψης γνώσης του νομικού πλαισίου είτε και λόγω της αναπαραγωγής έμφυλων στερεοτύπων. Τόνισε επίσης ότι δεν είναι λίγες οι φορές που έχουν αποτραπεί γυναίκες να καταγγείλουν αδικήματα του ν. 3500/2006, τα οποία μάλιστα διώκονται αυτεπαγγέλτως. Η παρότρυνση να διατηρηθεί, με κάθε κόστος, η οικογενειακή συνοχή έχει οδηγήσει αρκετές φορές πίσω στα σπίτια τους πολλές γυναίκες που κακοποιήθηκαν ξανά και ξανά, μέχρι που κάποια στιγμή δολοφονήθηκαν. Επίσης, όπως σημείωσε η κ. Αποστολάκη, δεν είναι σπάνιες οι φορές, σύμφωνα με μαρτυρίες γυναικών που όλα αυτά τα χρόνια έχουν υποστηριχθεί από την δωρεάν παροχή νομικής βοήθειας Κέντρου Διοτίμα, που ενώ προσέφυγαν σε αστυνομικό τμήμα χτυπημένες από τον κακοποιητή σύζυγο/σύντροφό τους, δεν ενημερώθηκαν πως σύμφωνα με το νόμο είναι επιβεβλημένο να υποβληθούν σε ιατροδικαστική εξέταση, για να πιστοποιηθούν σωματικές βλάβες που ένα άπειρο «μάτι» δεν μπορεί να δει, ούτε τους δόθηκε καθοδήγηση και παρότρυνση να επισκεφθούν ένα Συμβουλευτικό Κέντρο, ούτε ενημερώθηκαν πως υπάρχουν ξενώνες για να τις φιλοξενήσουν προσωρινά, αυτές και τα ανήλικα παιδιά τους. Τέλος, η κ. Αποστολάκη αναφέρθηκε στις ιδιαίτερες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι μετανάστριες και προσφύγισσες που βιώνουν έμφυλη βία (π.χ. απουσία διερμηνείας, σχετικοποίηση της έμφυλης βίας από την πλευρά των αστυνομικών, εξαιτίας της χώρας καταγωγής της γυναίκας, κίνδυνος να συλληφθεί ή να οδηγηθεί σε κράτηση αν δεν διαθέτει τα απαιτούμενα νομιμοποιητικά έγγραφα, κ.λπ.).

Την εκδήλωση-συζήτηση παρακολούθησε μεγάλος αριθμός ατόμων που τροφοδότησε με μηνύματα και σχόλια έναν ζωηρό (ηλεκτρονικό) διάλογο, καταδεικνύοντας την αναγκαιότητα δημόσιου διαλόγου που συμβάλλει στην ριζοσπαστικοποίηση νέων - κατά κύριο λόγο – ανθρώπων, οι οποίες και οποίοι ανησυχούν, διερωτώνται και αναζητούν διέξοδο από έναν σεξιστικό και αυταρχικό κόσμο.

Διοτίμα - Εφημερίδα των Συντακτών

Σημειώσεις

1. Έρευνα ΟΗΕ (United Nations Office on Drugs and Crime - UNODC/ Γραφείο ΗΕ για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα) 2018

2. The Guardian/ If I’m not in on Friday, I might be dead’: chilling facts about UK femicide www.theguardian.com/society/2020/nov/22/if-im-not-in-on-friday-i-might-be-dead-chilling-facts-about-uk-femicide

3. Sorrentino, Α., Guida, Ch., Cinquegrana, V., Costanza Baldry Α. (2020), Femicide Fatal Risk Factors: A Last Decade Comparison between Italian Victims of Femicide by Age Groups International Journal of Environmental Research and Public Health2020, 17, 7953; doi:10.3390/ijerph17217953 www.mdpi.com/1660-4601/17/21/7953

4. Η Beatriz Arroyo, 29 ετών, έγινε το χιλιοστό θύμα γυναικοκτονίας, όταν τον Ιούνιο του 2019, αποφάσισε να χωρίσει τον σύντροφό της και να ξεκινήσει μια νέα ζωή. Όταν του το ανακοίνωσε εκείνος την έπνιξε και την πέταξε από το μπαλκόνι και το επόμενο πρωί αυτοκτόνησε κι εκείνος πέφτοντας από το μπαλκόνι. Η 10η Ιουνίου 2019 χαρακτηρίστηκε ως σκοτεινή ημέρα για την ιστορία της «μάτσο» βίας στην Ισπανία διότι εκείνη την ημέρα έχασε τη ζωή της η χιλιοστή γυναίκα. www.bbc.com/news/world-europe-49586759

5. Sexual Harassment map https://sexharassmap.espivblogs.net/2019/11/25/femicides-2019/