Κατερίνα Ζωιτοπούλου - Μαυροκεφαλίδου «Αθήνα | Athen», εκδόσεις Ιδιωτική, 2020
Η Κατερίνα Ζωιτοπούλου-Μαυροκεφαλίδου μετανάστευσε στα τέλη της δεκαετίας του 1950 στο Δυτικό Βερολίνο, μια πόλη με ανοιχτά τα τραύματα του ναζισμού, του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και του χωρικού διχασμού από την ανατολική της πλευρά με το Τείχος.
Για να διεισδύσει στην καρδιά της και να γνωρίσει τους ανθρώπους στις λαϊκές συνοικίες πήρε τη φωτογραφική της μηχανή και ξεκίνησε ένα οδοιπορικό, αποτυπώνοντας την ανθρωπογεωγραφία της πόλης. Σπούδαζε ήδη στη Σχολή Φωτογραφίας και Κινηματογράφου. Με τη μελαγχολική αισθαντικότητα της κινηματογραφικής της γραφής δημιούργησε εικόνες του Βερολίνου στο μεταίχμιο δύο εποχών. Ένας άνεμος εκσυγχρονισμού που θα οδηγούσε στη μεταπολεμική κοινωνία της αφθονίας συνυπήρχε με το βάρος της πρόσφατης τραγωδίας του ναζισμού που φώλιαζε στα σκοτεινά κτίρια και τα λυπημένα πρόσωπα των παιδιών. Το φωτογραφικό της αυτό έργο παρουσιάστηκε στην έκθεση του Ινστιτούτου Γκέτε, τον Μάρτιο του 2005, και την έκδοση με τίτλο «Βερολίνο | Berlin».
Η Κατερίνα Ζωιτοπούλου - Μαυροκεφαλίδου επέστρεψε το 1966 στην Αθήνα, μετά από δέκα χρόνια παραμονής στο Βερολίνο. Η πόλη είχε αρχίσει ν’ ανασαίνει από το ασήκωτο βάρος των διαδοχικών αντιδραστικών καθεστώτων, του πολέμου, της κατοχής και των διώξεων της Αριστεράς στις φυλακές και τα ξερονήσια. Ζει την επανασύνδεσή της μέσα από τους χωρικούς μικρόκοσμους και τους λαϊκούς ανθρώπους, συλλαμβάνοντας με το φωτογραφικό της φακό τη διάχυτη ατμόσφαιρα προσμονής λίγο πριν ξεσπάσει η θύελλα της δικτατορίας.
Η φωτογραφία στη σχέση της με το έργο τέχνης
Τον 19ο αιώνα έγινε μια μεγάλη αλλαγή στην προσέγγιση του έργου τέχνης. Ο Walter Benjamin, ιδιαίτερα στο δοκίμιο «Το έργο τέχνης στην εποχή της τεχνικής αναπαραγωγιμότητάς του», έθεσε σημαντικά θέματα για την πρόσληψη από τον θεατή του έργου τέχνης. Αυτό που παρακμάζει είναι η αύρα του (aura). Η τεχνική της αναπαραγωγής αποσπά το αντικείμενο της τέχνης από τον χώρο της παράδοσης. Πολλαπλασιάζοντας τον αριθμό των αντιγράφων βάζει στη θέση της μοναδικής παρουσίας – του τη μαζική παρουσία – του1. Το έργο τέχνης ήταν πάντα αναπαραγώγιμο από ανθρώπους όπως οι μαθητές για να εξασκηθούν στην τέχνη και οι δάσκαλοι για τη διάδοση των έργων. Αντίθετα, η τεχνική αναπαραγωγιμότητα είναι κάτι καινούργιο. Με τη λιθογραφία φτάνει σ’ ένα θεμελιακά νέο στάδιο, αρχίζει να συμβαδίζει με την τυπογραφία, που υπερφαλαγγίστηκε λίγες δεκαετίες μετά από τη φωτογραφία.
Μπορεί η φωτογραφία να διατηρήσει μια θέση αυτονομίας μέσα στον πληθωρισμό των εικόνων και να κρατήσει τη δημιουργική της υπόσταση με μοναδιαία έργα μέσα σ’ ένα υπερκορεσμένο πεδίο, όπου οι πάντες φωτογραφίζουν τα πάντα; Μπορεί να διεισδύσει στο βάθος της ανθρώπινης ύπαρξης και του χώρου/χρόνου χωρίς να χάνεται στον πληθωρισμό του συρμού που εγκλωβίζει το μάτι στην ταχύτητα της λήψης και το απεριόριστο των λήψεων;
Τα μοναδιαία έργα της φωτογραφίας, αν και δεν διαθέτουν την αύρα του έργου τέχνης όπως την προσέλαβε ο Benjamin, μπορούν να αποδώσουν μέσα από το αισθαντικό και δημιουργικό βλέμμα του/της δημιουργού τους τον ανθρώπινο κόσμο – χώρους και πρόσωπα. Πρόδρομος αυτής της δημιουργικής φωτογραφίας είναι ο Eugène Atget, μια εμβληματική μορφή του 19ου αιώνα. Φωτογράφιζε το Παρίσι και τα περίχωρα νωρίς την αυγή για να προλάβει το πρωινό φως και μέχρι το μεσημέρι, από το 1898 μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι φωτογραφίες του, που αριθμούν γύρω στις 10.000, συνδέουν την ιδέα του ντοκουμέντου με αυτή της τέχνης. Είναι απαράμιλλες στον διαυγή ρεαλισμό τους και στη λυρική τους απάντηση στο ζωντανό παλμό της πόλης. Η πολυπλοκότητα, η πολλαπλότητα, ακόμα και η αντίθεση στην καρδιά του έργου του δεν είναι μόνο καλλιτεχνικές αρχές αλλά η ύλη της ίδιας της εμπειρίας.2
Φωτογραφικό οδοιπορικό στην Αθήνα
Η Κατερίνα Ζωιτοπούλου - Μαυροκεφαλίδου εντάσσεται σ’ αυτή τη φωτογραφική παράδοση που συνδέθηκε με τον κινηματογράφο και απέδωσε πρόσωπα και χώρους, διαφυλάσσοντας τη μοναδικότητά τους σε μια στιγμή του χρόνου – μια στιγμή της ιστορίας.
Φτάνοντας στην Αθήνα από το Βερολίνο ξεκίνησε το φωτογραφικό της οδοιπορικό στις αρχαιότητες και τους μικρόκοσμους της πόλης. Η Ακρόπολη αποτέλεσε την αφετηρία. Ο Παρθενώνας, ελεύθερος από μελλοντικές αποκαταστάσεις, με ελάχιστους τουρίστες, επιβλέπει την πόλη του ακουμπώντας τη λαϊκή γειτονιά της Πλάκας, που μαζί με τις πλατείες Κλαυθμώνος, Δημαρχείου, Ομόνοιας, το Μοναστηράκι και την Αγορά συνθέτουν το λαϊκό αστικό τοπίο. Τα μνημεία δεν είναι απόμακρα και το κέντρο της Αθήνας κατοικείται από λαϊκό κόσμο που διαμένει σε ταπεινά σπίτια και εργάζεται στα επαγγέλματα της εποχής. Οι λούστροι, οι οργανοπαίχτες, οι μικρέμποροι της αγοράς, οι οικοδόμοι, οι γυναίκες, τα παιδιά αποθανατίζονται στο φακό της μέσα στους χώρους της καθημερινής ζωής. Δημιουργεί, κατ’ αναλογίαν του φωτογραφικού της έργου στο Βερολίνο, όμως εδώ με την παρηγοριά που χαρίζει το φως και χωρίς την πληγή του Τείχους.
Η αφετηρία της μεταπολεμικής πόλης και των ανθρώπων της, με τις αθέατες πληγές από τις φυλακές, τις εξορίες και τον αγώνα για το μεροκάματο, αποθανατίζεται από την Κατερίνα Ζωιτοπούλου - Μαυροκεφαλίδου λίγο πριν η δικτατορία ανακόψει την επούλωση των τραυμάτων και τη στερέωση της Δημοκρατίας.
Το φωτογραφικό της έργο εκδόθηκε στο βιβλίο «Αθήνα | Athen», με κείμενα του Νίκου Δεληβοριά, το 2020 και διατίθεται κεντρικά από τις εκδόσεις Παρασκήνιο (Ζωοδόχου Πηγής 85, 210 3648170).
Σημειώσεις
1. Walter Benjamin, Δοκίμια για την Τέχνη/Το έργο Τέχνης στην Εποχή της τεχνικής αναπαραγωγιμότητάς του, εκδόσεις Κάλβος, 1978
2. Aperture masters of photography, Eugène Atget, εκδόσεις Könemann, 1997