Δημήτρης Ε. Φιλιππής, «Ισπανικός Εμφύλιος (1936-1939) Διαίρεση, Διχόνοια και Διχασμός στην Ισπανία του 20ού αιώνα», εκδόσεις Εστία, 2020
Κάποτε, που τα ταξίδια ήταν δύσκολο να τα πραγματοποιήσεις, κρεμόσουν από τις διηγήσεις των ταξιδιωτών που είχαν επιπλέον την ικανότητα να γράψουν γι’ αυτά. Υπήρχαν όμως και οι ανταποκριτές των εφημερίδων που στέλνονταν συνήθως σε εμπόλεμες περιοχές.
Σήμερα, που τα ταξίδια έχουν γίνει πολύ εύκολα και μπορεί καθένας να δει με τα μάτια του ό,τι θα του περιέγραφε ένας ταξιδιώτης, δεν μπορεί όμως να κάνει ένα ταξίδι πίσω στο χρόνο αν τον ενδιαφέρει μια περασμένη εποχή, όπως π.χ. αυτή του τριετούς Ισπανικού Εμφύλιου (1936-1939). Γι’ αυτό υπάρχουν οι ιστορίες, οι μαρτυρίες, τα ντοκουμέντα και οι μελέτες.
Μια τέτοια μελέτη, είναι και αυτή του Δημήτρη Ε. Φιλιππή, η οποία μιλάει λιγότερο για τα πολεμικά γεγονότα και περισσότερο για τις συνθήκες μέσα στις οποίες έλαβε χώρα ο τριετής αυτός εμφύλιος.
Η Ισπανία συνταράσσονταν για έναν ολόκληρο αιώνα από εμφύλιους σπαραγμούς που ξεκίνησαν το 1833 και έφθασαν μέχρι την έναρξη του εν λόγω εμφυλίου. Σε όλη αυτή τη χρονική περίοδο γίνονταν συνεχείς αλλαγές σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, αλλά ταυτόχρονα δημιουργούνταν ταξικές διενέξεις και αναπτύσσονταν νέες διχόνοιες και νέα μίση. Η Ισπανία, έτσι και αλλιώς, δεν είναι μια ενιαία χώρα, δεν ήταν ποτέ.
Επίσημη γλώσσα είναι η καστιλιάνικη, ενώ η γλώσσα που μιλούν οι Καταλανοί έχει κάποιες μικρές διαφορές και επίσης οι τελευταίοι αυτοί είχαν πάντα αυτονομιστικές τάσεις, οι οποίες συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Από την άλλη μεριά, στο βορρά, όπου βρίσκεται η Χώρα των Βάσκων, μιλούν μια εντελώς διαφορετική γλώσσα από την υπόλοιπη Ισπανία και έχουν διαφορετική καταγωγή. Και αυτοί εκδήλωσαν για δεκαετίες αυτονομιστικές τάσεις με εθνικιστικά χαρακτηριστικά και πραγματοποίησαν πολλές τρομοκρατικές πράξεις θυμίζοντας το παράδειγμα της Ιρλανδίας.
Η «επίσημη» Ισπανία είχε υποστεί φυλετικές και πολιτιστικές επιμειξίες από τους Άραβες που την είχαν καταλάβει για αιώνες. Ο Λόρκα, που σεβόταν την παράδοση της χώρας του καθώς και τους ανθρώπους της, έβρισκε πως οι Άραβες, οι Σεφαραδίτες Εβραίοι, που εκδιώχθηκαν μαζικά από τον Φερδινάδο και την Ισαβέλλα το 1492 –όταν ο Κολόμβος στάλθηκε προς ανακάλυψη νέων τόπων–, καθώς και οι Τσιγάννοι πρόσφεραν μεγάλες υπηρεσίες στην εξέλιξη και στον πολιτισμό της χώρας, η οποία υπήρξε αποικιοκρατική κατακτώντας μια ολόκληρη ήπειρο, έτσι ώστε τα ισπανικά να αποτελούν μια απ’ τις πιο ομιλούμενες γλώσσες στον κόσμο. Τον πλούτο που συνέλεγαν από τις αποικίες τον κατασπαταλούσαν οι διάφορες ολιγομελείς ελίτ.
Και δεδομένου ότι η χώρα μέχρι και την εποχή του εμφυλίου ήταν φεουδαρχική και στηριζόταν αποκλειστικά στην αγροτική οικονομία, είχε καθυστερημένες δομές και ένα λαό ο οποίος ήταν φτωχός και αναλφάβητος.
Ένα τόξο τεντωμένο στο αύριο
Ο συγγραφέας ξεκινάει το βιβλίο του μιλώντας για «δύο Ισπανίες» και προσδιορίζει το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν οι αιτίες που οδήγησαν στη σύγκρουση και αυτές οι αιτίες ήταν πολλές και καθοριστικές. Και τα ευρωπαϊκά κράτη, σύμμαχοι της δημοκρατικής πλευράς, είχαν να αντιμετωπίσουν τις σοβαρές προκλήσεις του Χίτλερ και του Μουσολίνι, καθώς και την άνοδο του φασισμού.
Τα αλλεπάλληλα πραξικοπήματα, η πολιτική αστάθεια, οι συχνές αλλαγές των κυβερνήσεων, η κακή οικονομική κατάσταση που έφθανε στα όρια της εξαθλίωσης, οι συγκρούσεις ανάμεσα στις παρατάξεις που αποτελούσαν τις κυβερνήσεις, ήταν μερικές από τις αιτίες που προκάλεσαν τη ρήξη και τη σύγκρουση μεταξύ των «δύο Ισπανιών».
Ο διχασμός αυτός συνέβη εξαιτίας του ότι η Δημοκρατία που κυβερνούσε δεν είχε αποδειχθεί αρκετά ικανή σ’ όλα τα πεδία. Αλλά κι ο εχθρός που συντάσσονταν με τον αναδυόμενο φασισμό ήθελε να οδηγήσει τη χώρα στα χνάρια του. Σ' αυτό είχε τη στήριξη και της Καθολικής Εκκλησίας. Μην ξεχνάμε ότι η Ιερά Εξέταση είχε κυριαρχήσει στην Ισπανία. Το Δημοκρατικό στρατόπεδο που κυβερνούσε είχε στους κόλπους του Κομμουνιστές, Τροτσκιστές Σοσιαλιστές, Αναρχικούς, Αναρχοσυνδικαλιστές. Σε όποιες περιοχές υπερτερούσαν αριθμητικά οι τελευταίοι δημιουργούσαν το δικό τους όραμα με αποτέλεσμα να υπάρξουν κοινότητες αυτοδιοικούμενες, ημιαυτόνομες και με άμεση Δημοκρατία. Αλλά οι Αναρχικοί είχαν πολλούς εχθρούς ακόμα και μέσα στην κυβέρνηση στην οποία συμμετείχαν. Η Καθολική Εκκλησία δεν έχαιρε καμιάς εκτίμησης, όχι μόνο στο Δημοκρατικό στρατόπεδο αλλά και στους πολίτες.
Οι δημοκρατικοί σκότωσαν πάρα πολλούς ιερωμένους, κληρικούς, μοναχούς και καλόγριες. Κάθε άλλο παρά καλή εντύπωση έκανε αυτό όχι μόνο εσωτερικό αλλά στο εξωτερικό. Η προπαγάνδα των αντιπάλων εκμεταλλεύθηκε στο έπακρο αυτή τη σφαγή υπέρ της. Όταν οι δημοκρατικοί κατάλαβαν το λάθος τους ήταν αργά.
Η Δημοκρατία αυτή, ωστόσο, είχε ένα σύγχρονο, προοδευτικό σύνταγμα εφάμιλλο εκείνου της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, έχοντας μάλιστα παραχωρήσει δικαιώματα στις γυναίκες, οι οποίες, παρά τα αντιθέτως νομιζόμενα, δεν είχαν μεγάλη συμμετοχή στις μάχες και γενικώς είχε μοχθήσει να δημιουργήσει ένα καλύτερο μέλλον για τη χώρα και το λαό από αυτό που, κατά τον ποιητή Αντόνιο Ματσάδο, «ήταν πάντοτε μια επιχείρηση προς το μέλλον, ένα τόξο τεντωμένο στο αύριο». Μόνο που αυτό το αύριο αντί να είναι ειρηνικό συνέχισε να είναι θυελλώδες και καταστροφικό. Έτσι οι Φαλαγγίτες του Πρίμο ντε Ριβέρα και ο στρατηγός Φράνκο βοηθούμενοι αποφασιστικά από φασίστες και ναζιστές, κατάφεραν να νικήσουν καταστρέφοντας όμως μια ήδη καθημαγμένη χώρα και η δικτατορία που επέβαλαν, χωρίς να φιλελευθεροποιηθεί ποτέ ιδιαίτερα, κράτησε τέσσερις ολόκληρες δεκαετίες. Αποτέλεσμα ήταν η Ισπανία να μείνει απομονωμένη για χρόνια απ’ όλους τους συνασπισμούς, τους οργανισμούς και τις εμπορικές συναλλαγές της Ευρώπης, αλλά και να παραμείνει ουδέτερη κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.
Τα γεγονότα με σαφήνεια και ακρίβεια
Όλα αυτά που εντελώς σχηματικά προσπαθήσαμε να σκιαγραφήσουμε, τα διεξέρχεται ο συγγραφέας έχοντας προηγουμένως διεξάγει μια ενδελεχέστατη έρευνα και έχοντας συγκεντρώσει ένα πλούσιο και πολύτιμο υλικό από ιστορικά έργα, μαρτυρίες, ντοκουμέντα, ακόμα και λογοτεχνικά και φιλοσοφικά κείμενα των Χοσέ Ορτέγκα Ι Γκασέτ και Μιγκέλ ντε Ουναμούνο. Παρουσιάζει σε σχετικά σύντομα κεφάλαια με εύληπτο τρόπο, παραστατικότητα, σαφήνεια και ακρίβεια τα γεγονότα και τους πρωταγωνιστές τους. Καθώς και τις λεγόμενες Διεθνείς Ταξιαρχίες που στάθηκαν ηρωικά στο πλευρό των Δημοκρατικών μέχρι τέλους και είχαν στις τάξεις τους ονόματα όπως οι: Αντρέ Μαλρό, Τζορτζ Όργουελ, Έρνεστ Χέμινγουεϊ, Τζον Ντος Πάσος Χιου Όντεν, ο οποίος έγραψε και ένα ποίημα με τίτλο «Ισπανία». Ενώ ανταποκριτής της Καθημερινής ήταν ο Νίκος Καζαντζάκης.
Το βιβλίο συμπληρώνεται από ένα διεξοδικό γλωσσάρι στο οποίο επεξηγούνται όλες οι πολιτικές ομάδες που έλαβαν μέρος στις πολεμικές συγκρούσεις, στον δε επίλογο συμπυκνώνεται σε λίγες σελίδες όλη η προηγούμενη πολιτική κατάσταση της Ισπανίας.