Διαδικτυακή ήταν η 14η ετήσια διάλεξη στη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά που οργάνωσε το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, την περασμένη Πέμπτη, με κεντρικό ομιλητή τον κοινωνιολόγο Μανουέλ Καστέλς. Όπως τόνισε εισαγωγικά ο Κωστής Χατζημιχάλης, ο Καστέλς «δεν είναι μόνο πολιτικοποιημένος και γοητευτικός συνομιλητής, γνώστης μιας ευρύτατης γκάμας θεμάτων, αλλά ήταν προσωπικός φίλος του Νίκου Πουλαντζά, το έργο του οποίου έχει επηρεάσει καταλυτικά και το δικό του». Η διάλεξη επικεντρώθηκε στην παρουσίαση του κόσμου των δικτύων, «ανοίγοντάς μας την όρεξη» για μια συζήτηση περισσότερο επίκαιρη από ποτέ, σε αυτή τη συγκυρία της πανδημίας. Όπως τόνισε ο Κ. Χατζημιχάλης, «το τεράστιο έργο του Καστέλς έχει επηρεάσει χιλιάδες επιστήμονες και ακτιβιστές σε όλο τον κόσμο, και όπως είναι αναμενόμενο έχει εκτεθεί και σε πολλές κριτικές. Είναι το δίκτυο μόνο μια μεταφορά ή αποτελεί την κυρίαρχη οργανωτική δομή της εποχής μας η οποία μπορεί να εξηγήσει τα πάντα; Πόσο αυτόνομος είναι ο «αυτόνομος χώρος» μεταξύ του κυβερνοχώρου και του χώρου των πόλεων; Πόσο απέχει από τον τεχνολογικό ντετερμινισμό η δομικίστικη και φορμαλιστική περιγραφή των προγραμματιστών και των ελεγκτών εισόδου-εξόδου ως ρυθμιστών της εξουσίας στην εποχή μας; Αυτά και άλλα ερωτήματα είναι ανοικτά σε συζήτηση αλλά εδώ είναι και η κρίσιμη αξία του έργου του ομιλητή μας: κάθε καινούργια άποψη που καταθέτει, κάθε καινούργιο βιβλίο που γράφει, κάθε δημόσια εμφάνιση αποτελεί τροφή για σκέψη, μπορεί κάποιος να διαφωνήσει, κανείς όμως δεν μπορεί να την αγνοήσει.» Ακολουθεί εκτενές απόσπασμα από τη διάλεξη του Καστέλς, την οποία μπορείτε να δείτε μαγνητοσκοπημένη στον ιστότοπο του Ινστιτούτου (poulantzas.gr).
Είναι αλήθεια ότι η εξουσία στις περισσότερες κοινωνίες αναδύεται από το κράτος. Το κράτος αποτελεί την έκφραση κοινωνικών συμφερόντων, τάξης, φυλής, πατριαρχικής κυριαρχίας κ.λπ. Ωστόσο, το κράτος συναρθρώνει αξίες και συμφέροντα που εξαρτώνται κατά πολύ από την κατασκευή νοήματος από τα ανθρώπινα υποκείμενα. Η κατασκευή νοήματος εξαρτάται από το περιβάλλον επικοινωνίας, όπου και παράγεται η σημασία. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να κατανοήσουμε το μετασχηματισμό στην επικοινωνία στην ψηφιακή εποχή, τεχνολογικά, οργανωτικά και πολιτισμικά. Ιδιαίτερα σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την άνοδο της μαζικής αυτο-επικοινωνίας, όπως διαπίστωσα ερευνώντας. Να καταλάβουμε, όμως, και το πώς επεξεργάζεται ο εγκέφαλος τα σήματα. Μετά θα πρέπει να καταλάβουμε πώς τα δίκτυα επικοινωνίας προγραμματίζονται από την αλληλεπίδραση κοινωνικά και πολιτικά δρώντων υποκειμένων, με τις επιχειρήσεις των μέσων μαζικής ενημέρωσης και με τα κοινωνικά τους δίκτυα. Το αποτέλεσμα αυτής της κομβικότητας επικοινωνίας, στον ορισμό της εξουσίας, συνιστά την ωρίμανση της εξουσίας επικοινωνίας και της εξουσίας αντιπροσώπευσης, που, σε τελική ανάλυση, βρίσκεται στην καρδιά της κρίσης στη δημοκρατία.
Η κοινωνική και πολιτική αλλαγή, επίσης, δρομολογούνται από τα δίκτυα επικοινωνίας και τον επαναπρογραμματισμό τους. Τα κοινωνικά κινήματα ουσιαστικά εξαρτώνται από την ικανότητά τους ή τη δυνατότητά τους να επαναπρογραμματίζουν τα δίκτυα. Κατά τη γνώμη μου, ωστόσο, παρότι στην εξουσία πάντα ενυπάρχει σιωπηρά η βία ή η απειλή βίας, η εξουσία σήμερα στις περισσότερες κοινωνίες ασκείται μέσα από την κατασκευή νοήματος στον ανθρώπινο νου, μέσα από διαδικασίες επικοινωνίας που εφαρμόζονται από παγκόσμια δίκτυα μαζικής επικοινωνίας ή μαζικής αυτο-επικοινωνίας.
Εξουσία, βία, επικοινωνία
Η ομαλή λειτουργία στους θεσμούς των κοινωνιών μας δεν απορρέει από την ικανότητα των δικαστικών ή των αστυνομικών αρχών να επιβάλουν τη συμμόρφωση των πολιτών, αλλά από το τι σκέφτονται οι άνθρωποι για τους θεσμούς υπό τους οποίους ζουν και από το πώς αυτοί οι θεσμοί σχετίζονται με την κουλτούρα, την οικονομία και την κοινωνία. Αυτό ορίζει τίνος εξουσία μπορεί να ασκηθεί και πώς. Η πολιτική βία είναι μορφή επικοινωνίας και δρα στο νου των ανθρώπων μέσα από εικόνες θανάτου για να ενσταλάξει το φόβο και τον εκφοβισμό.
Ας ξεκινήσω από το τι ορίζω ως εξουσία. Αντιλαμβάνομαι την εξουσία, σε μεγάλο βαθμό σύμφωνα με την παράδοση του Πουλαντζά, ως τη δυνατότητα ενός κοινωνικά δρώντος να επηρεάσει ασύμμετρα –το τονίζω αυτό- τις αποφάσεις άλλων κοινωνικά δρώντων, με τρόπους που ευνοούν τις επιθυμίες, τα συμφέροντα, τις αξίες των υποκειμένων που κατέχουν την εξουσία. Έτσι, οι σχέσεις εξουσίας πλαισιώνονται από την κυριαρχία, που είναι η δύναμη και η ισχύς που είναι ενσωματωμένη στους θεσμούς της κοινωνίας. Όλα τα θεσμικά συστήματα αντανακλούν σχέσεις εξουσίας αλλά και τα όριά τους, τα οποία τίθενται πάντα υπό διαπραγμάτευση από τις ιστορικές διαδικασίες της κυριαρχίας και της αντι-κυριαρχίας. Αν αυτό ισχύει, πού βρίσκεται η εξουσία στην παγκόσμια κοινωνία-δίκτυο; Για να προσεγγίσω αυτό το θεμελιώδες ερώτημα, θα πρέπει να ταυτοποιήσω τις μορφές εξουσίας στην κοινωνία μας.
Πρώτα, εξουσία δικτύωσης. Δεύτερον, εξουσία δικτύου. Τρίτον, δικτυωμένη εξουσία. Τέταρτον, εξουσία δημιουργίας δικτύων. Αυτό δεν είναι λογοπαίγνιο. Κάθε μια από αυτές τις μορφές εξουσίας –συνδέονται, βέβαια, με τη δικτύωση- ορίζει συγκεκριμένες διαδικασίες άσκησης και κατασκευής της εξουσίας.
Η εξουσία δικτύωσης
Η εξουσία δικτύωσης αναφέρεται στην εξουσία των δρώντων και των οργανισμών που περιλαμβάνονται στα δίκτυα, που αποτελούν τον πυρήνα της παγκόσμιας κοινότητας και που η εξουσία τους πάνω σε σύνολα ανθρώπων ή σε άτομα τα οποία δεν περιλαμβάνονται σε αυτά τα δίκτυα. Αυτή η μορφή εξουσίας λειτουργεί μέσα από την ένταξη και τον αποκλεισμό. Επίσης, οι αναλυτές έχουν αποδείξει ότι το κόστος αποκλεισμού από τα δίκτυα αυξάνει ταχύτερα από τα οφέλη της ένταξης κάποιου στο δίκτυο. Αυτό γιατί η αξία ένταξης σε ένα δίκτυο αυξάνει εκθετικά όσο μεγαλύτερο είναι αυτό το δίκτυο. Ταυτόχρονα, η υποτίμηση που συνδέεται με τον αποκλεισμό από το δίκτυο, επίσης αυξάνει εκθετικά και σε έναν ρυθμό ταχύτερο από την αύξηση της αξίας του να είναι κανείς μέλος ενός δικτύου. Άρα υπάρχει δυνατότητα επιβολής συλλογικής εξουσίας ή ενός δεδομένου δικτύου πάνω σε μια αποσυνδεδεμένη κοινωνική μονάδα. Έτσι, οι κοινωνικά δρώντες εδραιώνουν τη θέση εξουσίας τους συγκροτώντας ένα δίκτυο, το οποίο συσσωρεύει πολύτιμες πηγές, και μετά ελέγχουν την είσοδο και την έξοδο και αποκλείουν την πρόσβαση σε εκείνους που δεν προσθέτουν αξία στο δίκτυό τους ή διακυβεύουν ενδεχομένως τα συμφέροντα τα οποία κυριαρχούν σε αυτό το δίκτυο.
Η εξουσία δικτύου
Η εξουσία δικτύου είναι διαφορετική. Μπορεί να γίνει πιο κατανοητή στην εννοιολογική αντίληψη της παγκοσμιοποίησης από την οπτική της ανάλυσης δικτύου. Υπό αυτή την έννοια, η παγκοσμιοποίηση περιλαμβάνει τον κοινωνικό συντονισμό μεταξύ πολλαπλών κοινωνικά δρώντων. Αυτός ο συντονισμός απαιτεί πρωτόκολλα επικοινωνίας, όπως είναι οι κανόνες που διέπουν τις παγκόσμιες χρηματαγορές ή η δυνατότητα στο πλαίσιο μιας πολυμερούς συμμαχίας να συμμορφώνεται κανείς με τους κανόνες μιας στρατιωτικής ή πολιτικής εμπλοκής. Αυτά είναι πρωτόκολλα επικοινωνίας και επιτρέπουν την παγκόσμια επικοινωνία. Χωρίς πρωτόκολλα δεν υφίσταται επικοινωνία. Την εδραίωση αυτών των πρωτόκολλων αποκαλώ εξουσία δικτύου. Τα πρωτόκολλα επιτρέπουν την επικοινωνία, αλλά οι αξίες και τα συμφέροντα που ενυπάρχουν σε αυτά τα πρωτόκολλα δείχνουν τη λογική του συντονισμού, την οποία προτάσσουν πάνω από όλα. Άρα τα πρωτόκολλα καθορίζουν τους κανόνες που δέχεται κανείς από τη στιγμή που θα μπει στο δίκτυο. Αυτό είναι διαφορετικό από τον αποκλεισμό από το δίκτυο. Σε αυτή την περίπτωση, η εξουσία ασκείται όχι δια του αποκλεισμού αλλά μέσα από την επιβολή των κανόνων συμπερίληψης ή ενσωμάτωσης στο δίκτυο.
Η δικτυωμένη εξουσία
Από τη στιγμή που θα μπει κανείς στο δίκτυο και έχει δεχτεί τα πρωτόκολλα του δικτύου, ποιος έχει εξουσία στα κυρίαρχα δίκτυα; Πώς λειτουργεί η δικτυωμένη εξουσία; Αν εξουσία είναι η σχεσιακή ικανότητα ενός δρώντος υποκειμένου να επιβάλλει τη θέλησή του πάνω σε ένα άλλο, αυτή η θέληση θα βρίσκεται στη βάση της δομικής ικανότητας κυριαρχίας, που είναι ήδη ενσωματωμένη στους θεσμούς της κοινωνίας. Με βάση αυτό τον ορισμό, λοιπόν, η απάντηση στο ερώτημα του ποιος κατέχει την εξουσία μέσα στα δίκτυα [τα δίκτυα, σημειώνω, ότι είναι μορφή οργάνωσης κάθε τομέα στην κοινωνία μας] μπορεί να είναι είτε απλή είτε απολύτως αδύνατη. Διότι, για να απαντηθεί αυτό το ερώτημα άμεσα, θα πρέπει να αναλύσουμε τις διεργασίες κάθε συγκεκριμένου κυρίαρχου δικτύου. Κάθε δίκτυο ορίζει τις δικές του σχέσεις εξουσίας, ανάλογα με τον προγραμματικό του στόχο. Για παράδειγμα, στον παγκόσμιο καπιταλισμό τον τελευταίο λόγο έχουν οι παγκόσμιες χρηματαγορές, οι διεθνείς οίκοι αξιολόγησης, το διεθνές νομισματικό ταμείο. Πίσω από αυτούς τους οργανισμούς, στις περισσότερες περιπτώσεις, βρίσκεται το υπουργείο Οικονομικών της Αμερικής, η Ομοσπονδιακή της Τράπεζα, η Γουόλ Στρητ, και σε μερικές περιπτώσεις κάποιες γερμανικές, γαλλικές, ιαπωνικές, κινεζικές ή βρετανικές αρχές. Το ίδιο ισχύει και για τα μίντια, τα δίκτυα της τενχολογίας, τα επιστημονικά δίκτυα κ.ο.κ. Αυτή είναι η συγκεκριμένη απάντηση σε ένα γενικό ερώτημα: ποιος κατέχει την εξουσία σε κάθε δίκτυο; Ωστόσο, η απάντηση στο ερώτημα μπορεί να είναι αδύνατη αν αποπειραθούμε να απαντήσουμε μονοδιάστατα, δηλαδή να προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε την πηγή της εξουσίας, σαν να ήταν μία και μοναδική. Διότι η στρατιωτική εξουσία δεν μπορεί να αποτρέψει μια καταστροφική χρηματοοικονομική κρίση, να μην σας πω ότι μπορεί και να την προκαλέσει, υπό κάποιες συνθήκες. Η πολιτική λήψη αποφάσεων λέγεται ότι εξαρτάται από τα ΜΜΕ. Ναι, αλλά τα ΜΜΕ αποτελούν ένα πολυφωνικό πεδίο, μεροληπτικό πολιτικά και ιδεολογικά, αλλά πολλαπλό. Και η διαδικασία πολιτικής των ΜΜΕ είναι εξαιρετικά σύνθετη. Όσον αφορά την τάξη των καπιταλιστών δε, όντως έχει κάποια εξουσία, αλλά όχι πάνω σε όλους και όλα. Εξαρτάται ιδιαιτέρως τόσο από τις αυτόνομες αποφάσεις της παγκόσμιας αγοράς όσο και από τις αποφάσεις κυβερνήσεων, σε ό,τι αφορά κανονιστικές και πολιτικές ρυθμίσεις. Τέλος, οι ίδιες οι κυβερνήσεις συνδέονται στο πλαίσιο σύνθετων δικτύων παγκόσμιας διακυβέρνησης και ρυθμίζονται από τις πιέσεις επιχειρηματικών ομίλων και ομαδικών συμφερόντων, από ιδεολογικούς θεσμούς όπως οι εκκλησίες, και υποχρεούνται να διαπραγματεύονται με τα ΜΜΕ.
Αυτό δεν σημαίνει αδιαφοροποίητη πολλαπλότητα διαφορετικών πηγών εξουσίας. Κάθε πηγή εξουσίας είναι ριζωμένη στην κοινωνική δομή και λειτουργεί μέσα στο δικό της δίκτυο. Ταυτόχρονα, είναι συνδεδεμένη με άλλα πολλαπλά δίκτυα, τα οποία συνδέονται με τις κύριες διαστάσεις της οργανωμένης κοινωνίας και το ζήτημα που τίθεται είναι πώς όλα αυτά τα δίκτυα αλληλοεπιδρούν. Επομένως δεν είναι πλουραλισμός αυτός, γιατί υπάρχει ασυμμετρία και κυριαρχία. Δεν υπάρχει όμως μια και μόνο οντότητα. Δεν υπάρχει μια και μοναδική ελίτ εξουσίας. Αυτό είναι απολύτως κρίσιμο. Δεν έχουν όλοι την ίδια εξουσία, δεν είναι όλοι οι παίκτες ισοδύναμοι. Και αυτό αλλάζει διαρκώς.
Η εξουσία δημιουργίας δικτύου
Αυτό συμβαίνει διότι όλες αυτές οι σχέσεις δεν είναι απλά στρατηγικές πολλαπλών επιρροών, είναι σχέσεις εξουσίας επί τω έργω. Ακολουθούν, ωστόσο, μια τελείως διαφορετική λογική από αυτή που ξέρουμε παραδοσιακά, αυτή της εξουσίας σχηματισμού δικτύου, που είναι η τέταρτη και η πιο σημαντική μορφή δημιουργίας εξουσίας. Η εξουσία δημιουργίας δικτύου, σχηματισμού, δηλαδή η δυνατότητα να συγκροτήσουν δίκτυα σύμφωνα με τις αξίες και τα συμφέροντα αυτών των ανθρώπων, οι οποίοι τελικά προχωρούν και το συγκροτούν και το προγραμματίζουν και το επαναπρογραμματίζουν με γνώμονα τους σκοπούς που θέλουν να εξυπηρετήσει. Αλλά υπάρχουν συμφέροντα και μέσα στο ίδιο το δίκτυο. Όπως και η δυνατότητα να συνδεθούν αλλά και να διασφαλίσουν τη συνεργασία διαφορετικών δικτύων μέσα από κοινούς στόχους. Ας πούμε την αναπαραγωγή του καπιταλισμού ή την πατριαρχική κυριαρχία.
Αποκαλώ τους κατόχους αυτής της πρώτης εξουσίας, δηλαδή αυτούς που συγκροτούν τα δίκτυα και τα προγραμματίζουν, «προγραμματιστές». Αποκαλώ εκείνους που εδραιώνουν συνδέσεις και διασυνδέσεις μεταξύ διαφορετικών δικτύων, συνδυάζοντας τα κοινά τους συμφέροντα ή βρίσκοντας συμφέροντα που μπορούν να είναι κοινά και όχι αλληλοσυγκρουόμενα, «ελεγκτές εισόδου και εξόδου». Αυτοί οι προγραμματιστές και οι ελεγκτές εισόδου είναι οι κάτοχοι εξουσίας στην κοινωνία. Είναι κοινωνικά δρώντες, είναι άνθρωποι σαφέστατα, δεν είναι αφηρημένη δύναμη. Ωστόσο, δεν ταυτίζονται αναγκαστικά με μια συγκεκριμένη ομάδα ατόμων. Πολύ συχνά οι μηχανισμοί αυτοί λειτουργούν στο σημείο επαφής μεταξύ διαφορετικών δρώντων, ορίζοντας τη θέση τους στην κοινωνική δομή, και στο οργανωτικό πλαίσιο της κοινωνίας. Πιστεύω ότι στις περισσότερες περιπτώσεις οι κάτοχοι της εξουσίας είναι οι ίδιοι δίκτυα. Δεν είναι αφηρημένα, ασυνείδητα δίκτυα. Είναι άνθρωποι που οργανώνονται γύρω από προτάγματα και συμφέροντα, δεν είναι μεμονωμένοι παίκτες, δηλαδή άτομα, ομάδες, τάξεις. Η άσκηση της εξουσίας στην κοινωνία-δίκτυο, ουσιαστικά προϋποθέτει ένα σύνθετο σύνολο, κοινών δράσεων που υπερβαίνουν τις συμμαχίες για να γίνουν μια νέα μορφή υποκειμένου, το υποκείμενο δίκτυο.
Αυτό το υποκείμενο δίκτυο λειτουργεί μέσω προγραμματισμού και ελέγχου εισόδου. Αυτή είναι μια συγκεκριμένη διαδικασία για κάθε δίκτυο. Η διαδικασία δεν είναι ίδια στα παγκόσμια οικονομικά, όπως είναι στη στρατιωτική δύναμη, την επιστημονική έρευνα, το οργανωμένο έγκλημα, ή τον επαγγελματικό αθλητισμό. Ωστόσο, όλα τα δίκτυα έχουν ένα κοινό γνώρισμα στον προγραμματισμό και τον έλεγχο εισόδου σε αυτά. Αυτό είναι οι κοινές ιδέες, οράματα, προτάγματα, το κοινό πλαίσιο.
Είπα πιο πάνω ότι υπάρχει και μια δεύτερη πηγή εξουσίας: ο έλεγχος των σημείων σύνδεσης μεταξύ διαφορετικών στρατηγικών δικτύων και αποκαλώ τους κατόχους αυτών των θέσεων «ελεγκτές διασυνδέσεων» ή «ελεγκτές εισόδου». Για παράδειγμα, η σύνδεση μεταξύ του δικτύου πολιτικής ηγεσίας, των δικτύων των ΜΜΕ, των επιστημονικών τεχνολογικών δικτύων, των στρατιωτικών δικτύων και των δικτύων ασφαλείας. Ή τη σύνδεση μεταξύ πολιτικών και μιντιακών δικτύων, για να παραχθούν πολιτικοί και ιδεολογικοί διάλογοι. Ή τη σχέση μεταξύ θρησκευτικών και πολιτικών δικτύων για να προωθηθεί μια θρησκευτική ατζέντα. Ή μεταξύ ακαδημαϊκών και επιχειρηματικών δικτύων για να παραχθεί γνώση και νομιμότητα με αντάλλαγμα τους πόρους για τα πανεπιστήμια και τις θέσεις εργασίας για τους αποφοίτους τους.
Δεν υπάρχει ενιαία ελίτ εξουσίας
Ακριβώς λόγω του ότι δεν υπάρχει ενοποιημένη ελίτ εξουσίας ικανή να κρατά όλες τις λειτουργίες προγραμματισμού και ελεγχόμενης σύνδεσης υπό τον έλεγχό της, χρειάζεται να υπάρχουν συμβατοί στόχοι ανάμεσα στα δίκτυα. Για παράδειγμα, συμβατότητα μεταξύ της κυριαρχίας της αγοράς και της κοινωνικής σταθερότητας, συμβατότητα μεταξύ της στρατιωτικής ισχύος και του οικονομικού κέρδους, συμβατότητα μεταξύ της πολιτικής εκπροσώπησης και της αναπαραγωγής του καπιταλισμού, της ελεύθερης έκφρασης και του πολιτισμικού ελέγχου.
Που είναι, ωστόσο, η εξουσία σε όλα αυτά; Αν εξουσία είναι η σχεσιακή ικανότητα επιβολής της θέλησης και των αξιών κοινωνικά δρώντων πάνω σε άλλους αντίστοιχα δρώντες, ποιοι είναι αυτοί οι κοινωνικά δρώντες; Τίνος την εξουσία επεξεργάζονται αυτά τα δίκτυα; Αν οι προγραμματιστές είναι ιδιοκτήτες των επιχειρηματικών δικτύων πολυμέσων, μήπως είναι αυτοί η ελίτ εξουσίας στην κοινωνία-δίκτυο; Θα ήταν δελεαστικό να παίξουμε με τα λόγια και να χαρακτηρίσουμε το μετασχηματισμό της εξουσίας ως μεταστροφή από την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, στην ιδιοκτησία των μέσων επικοινωνίας. Κάτι τέτοιο, όμως, μας αφήνει μετέωρους σε μια συζήτηση χωρίς ακριβή αναφορά στο πραγματικό δράμα της εξουσίας και της πάλης για την εξουσία στην κοινωνία μας.
Οι ιδιοκτήτες των παγκόσμιων δικτύων πολυμέσων είναι σαφέστατα ανάμεσα στους κατόχους εξουσίας. Και εδώ να πω, παρεμπιπτόντως, ότι και οι επιχειρήσεις πολυμέσων δίκτυα είναι. Αυτοί προγραμματίζουν τα καθοριστικά δίκτυα, δηλαδή τα μεταδικτυακά δίκτυα επικοινωνίας. Τα δίκτυα που επεξεργάζονται τα ιδεατά υλικά, τις ιδέες δηλαδή, με τις οποίες εμείς ζούμε, σκεφτόμαστε, παραδινόμαστε και πολεμάμε. Η σχέση τους με τους κοινωνικά δρώντες, πάνω στους οποίους ασκούν την εξουσία τους είναι εύκολα ταυτοποιήσιμη. Μετατρέπουν τους ανθρώπους σε θεατές, πουλώντας μας στιγμιότυπα της ζωής μας. Άρα πετυχαίνουν τα συμφέροντά τους. Βγάζουν χρήματα, αποκτούν επιρροή, σχεδιάζοντας το περιεχόμενο της κουλτούρας μας σύμφωνα με τη δική τους εταιρική στρατηγική. Αυτό δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι μας επιβάλλουν τις αξίες τους. Σε τελική ανάλυση, αυτό που επεξεργάζονται τα δίκτυα εξαρτάται ουσιαστικά από αυτό που πουλάει ή βολεύει. Υπάρχει ένα κάποιο επίπεδο επιλογής, αλλά εντός μιας γκάμας προκαθορισμένων προϊόντων, τα οποία προϋποθέτουν κατανάλωση και όχι συμπαραγωγή. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η άνοδος της μαζικής αυτο-επικοινωνίας, που αυξάνει τη δυνατότητά μας να παράγουμε τα δικά μας μηνύματα, ίσως να αποτελεί δυσκολία για τον εταιρικό έλεγχο της επικοινωνίας και μπορεί και να αλλάξει τις σχέσεις εξουσίας στη σφαίρα της επικοινωνίας.
Στις πολιτικές σχέσεις εξουσίας, οι μετα-προγραμματιστές, αυτοί που παράγουν το μήνυμα είναι οι πολιτικά δρώντες. Σαφέστατα επαφίενται στους δρώντες των οποίων τις αξίες εκπροσωπούν, δηλαδή θρησκευτικές οργανώσεις, εταιρείες, στρατιωτικά βιομηχανικά σχήματα κ.λπ. Αλλά εκφράζουν την ποικιλότητα των συμφερόντων, υποστηρίζοντας το πρόγραμμά τους για να μεγιστοποιήσουν την αυτονομία τους, αυξάνοντας έτσι τις πιθανότητές τους να ελέγξουν την πολιτική εξουσία. Για να φτάσεις την εξουσία εξαρτάσαι από τα δίκτυα. Ωστόσο, όταν την κατακτήσεις, τότε έχεις πρόσβαση στην λήψη πολιτικών αποφάσεων που διαμορφώνουν και επηρεάζουν τις συνιστώσες των άλλων δικτύων.