Η αναζωπύρωση της δημόσιας συζήτησης σχετικά με την πλανητική οικολογική κρίση με κύρια αιχμή την κλιματική (υπερθέρμανση του πλανήτη + 0,6 βαθμοί τον 20ό αιώνα και από + 0,9 έως + 2 μέχρι το 2050), έχει όλα τα χαρακτηριστικά του ανώδυνου και παραπλανητικού λόγου.
Είναι πλέον σήμερα φανερό ότι «εάν το σπίτι μας είναι σε κρίση, και όλα όσα είναι μέσα σ’ αυτό είναι σε κρίση» (Νaomi Klein, 2020). Η ίδια η κλιματική κρίση αποτελεί επομένως μία διάσταση και μία όψη της συνολικής συστημικής κρίσης της βιόσφαιρας (ίσως την πιο εμφανή και άμεση). Μοιάζει μάλιστα να έχει «εκτροχιάσει και την έννοια της φύσης και την έννοια του ανθρώπου». (Bruno Latour, 2019). Γι’ αυτό δεν θα πρέπει ν’ αναλύεται και να εκτιμάται αυτόνομα και απομονωμένα από τις άλλες απορρυθμίσεις όπως συχνά γίνεται και διδάσκεται. Γενικότερα, μια κριτική αναφορικά με την οικολογική /κλιματική κρίση πρέπει να εγγράφεται ταυτόχρονα στην (και να περιλαμβάνει την) κριτική του κυρίαρχου περιβαλλοντικού-πράσινου λόγου. Ταυτόχρονα χρειάζεται να θέτει υπό αμφισβήτηση τόσο το δεσπόζον πολιτιστικό-αξιακό παραδείγμα (αγορα/μεγεθυνσιακού-παραγωγιστικού και υπερ/καταναλωτικού τύπου) σ’ ένα παγκοσμιοποιημένο και τεχνο/χρηματιστικοποιημένο μεγασύστημα-τέρας, όσο και τα δόγματα της τυπικής-συμβατικής οικονομικής «επιστήμης» -είναι τέτοια;- (Herve Defalvard, 2020, Andre Orlean, 2014, αλλά και άλλους π.χ. Thomas Piketty, Paul Κrugman)1 και της αντίστοιχης περιβαλλοντικής οικονομίας.
Συνακόλουθα γίνεται φανερό πως οι κρίσεις δεν είναι ανεξάρτητες η μία από την άλλη, αλλά όπως είπαμε «συνεργάζονται», συνεξελίσσονται, αλληλοδρούν και αλληλεξαρτώνται (Κ. Σκορδούλης, 2012 και John Bellamy Foster, 2005). Και μάλιστα, στον παγκοσμιοποιημένο, εδώ και δεκαετίες, κόσμο που ζούμε, τα σύνορα ανάμεσα στην οικονομία, κοινωνία, πολιτική αλλά και βιολογία και φύση γίνονται όλο και πιο δυσδιάκριτα, κατάσταση που έφερε στην επιφάνεια και η πανδημία (ή συνδημία) του Covid-19 (Εnzo Traverso, 2020).
Ειδικότερα, οικολογική/κλιματική κρίση (όπως και η υγειονομική-επιδημίες/πανδημίες) και κοινωνική, είναι όψεις του ίδιου προβλήματος, της ίδιας καταστροφής. Η πρώτη επιδρά στις κοινωνίες (οι πιο φτωχοί, οι ηλικιωμένοι, οι μειονότητες, οι αυτόχθονες και οι πιο ευάλωτες περιοχές τα θύματα (Chr. de Pertuis, 2020 και E. Laurent, 2010). Έχει δε αυτή ως άμεση μακροπρόθεσμη συνέπεια την υπονόμευση της ίσης πρόσβασης στα αγαθά και συνεπώς στην οικο-κοινωνική δικαιοσύνη. Έτσι η οικολογική/κλιματική κρίση καθιστά όσο ποτέ την αλληλεγγύη αναγκαία. Δεν μπορεί να υπάρξει οικολογική και ειδικότερα ενεργειακή μετάβαση χωρίς κοινωνική δικαιοσύνη επικεντρωμένη ιδίως στο θέμα των ανισοτήτων. Είναι φανερό πως το ζήτημα των σχέσεων φύσης/περιβάλλοντος και κοινωνίας είναι θέμα (ουσιαστικής, αμεσοσυμμετοχικής) δημοκρατίας (των πολιτών) και πρωτίστως οικονομικής δημοκρατίας.
Επίταση - διεύρυνση των ανισοτήτων
Οι κοινωνικές ανισότητες, συγκεκριμένα, τροφοδοτούν τις οικολογικές και υγειονομικές κρίσεις και αντιστρόφως οι τελευταίες επιδεινώνουν τις κοινωνικές ανισότητες [E. Laurent, 2016, J.P. Fitoussi, E. Laurent, 2008, E. Laurent, Ph. Pochet, 2015, και C. Larriere (dir.), 2017]. Το ίδιο ισχύει και με τις υγειονομικές κρίσεις όπως η πανδημία του Cοvid-19, ένεκα της οποίας είχαμε ανάδειξη και επίταση-διεύρυνση των ανισοτήτων (D. Meda, 2020, Ξ. Κοντιάδης, 2020, Μπ. Μιχάλης, 2020), αύξηση της φτώχειας και μαζική ανεργία, αλλά και ευκαιρία για αύξηση του πλούτου μερικών και ιδίως μεγάλων πολυεθνικών (υπεραγορών τροφίμων, φαρμακευτικών κ.ά.). Και τούτο, ενώ επανέρχεται η «φιλάνθρωπη» ρητορική του τύπου «όλοι μαζί και ενωμένοι μπροστά στον κίνδυνο» της πανδημίας, ή ότι αυτή συνιστά «ευκαιρία ν’ αλλάξουμε πορεία και αντιλήψεις» για ένα νεo, προφανώς συνολικό-σε όλα τα επίπεδα, ξεκίνημα (αλλά πως; με ποιο σχέδιο και στόχο;). Μάλλον πρόκειται, και πάλι, για αφηρημένη παρηγορητική ψευδαίσθηση, αφού κάτι τέτοιο προϋποθέτει αναστοχασμό, αναζήτηση αιτίων, συνειδητοποίηση του αναγκαίου και επαρκούς (ολιγοεπάρκεια) αλλά και της ευθραυστότητας της ζωής και της φύσης, και, τέλος, το σημαντικότερο, νέο αξιακό και θεσμικό σχέδιο-σχεδιασμό «εκ των κάτω».
«Μεταβολισμός» σε βιολογικές ανισότητες
Πράγματι η κρίση αυτή έφερε στην επιφάνεια όχι μόνο τις σχέσεις ανάμεσα στις υγειονομικές καταστροφές και τις πιέσεις στο περιβάλλον (στη συγκεκριμένη περίπτωση του Covid 19, την υπερεκμετάλλευση και το εμπόριο της άγριας πανίδας), αλλά κατέδειξε και την διαφοροποίηση των επιπτώσεων: Κατά περίπτωση πλούσιοι ή φτωχοί, υγιείς ή άρρωστοι. Οι κοινωνικές ανισότητες «μεταβολίζονται» σε βιολογικές ανισότητες. Οι ήδη ευαίσθητοι στην υγεία τους από κακή ποιότητα αέρα (από εκπομπές βιομηχανιών, αγροτικές εντατικές καλλιέργειες, μεταφορές κ.ά.) είναι πιο ευάλωτοι σε ιογενείς πνευμονολογικές επιδημίες. Η υγειονομική κρίση συνοδεύεται από οικονομική, κοινωνική, επισιτιστική αλλά και πολιτική κρίση (E. Morin, 2020), οι οποίες συνολικά, αλληλεπιδρασιακά και αλληλοεξαρτησιακά εγγράφονται στην πολυπλοκότητά τους, σε μια μεγα-κρίση του μεγα-συστήματος σηματοδοτώντας μια παγκόσμια ιστορική στροφή (M. Beaud, 1996).
Από την άλλη, οι ανισότητες και η άρνηση της κλιματικής κρίσης αποτελούν ένα και το αυτό φαινόμενο. (B. Latour, ο.π.). Εξάλλου είναι ευρύτερα γνωστό πως η άρνηση της κλιματικής κρίσης εκπορεύεται, όχι σπάνια, από τις πολυεθνικές των ορυκτών καυσίμων που χρηματοδοτούν με δισεκατομμύρια τις σχετικές καμπάνιες (St. Foucart, 2010, Ρ. Χιιντ, 2020).
Κοινωνικές και «οικονομικές εκκαθαρίσεις»
Όλο και περισσότερο, λοιπόν, γίνεται παραδεκτό πως όχι μόνο η κλιματική κρίση επιδεινώνει τις ανισότητες, σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και ότι αυτές, άμεσα ή έμμεσα, υπονομεύουν την (ουσιαστική) δημοκρατία. Ίσως δεν θα πρέπει να θεωρηθεί τυχαίο ότι η άνευ προηγουμένου κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης παρουσίας στη γη αύξηση, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, των θερμοκηπιακών αερίων (αύξηση όλο μεγαλύτερη και ταχύτερη) συνοδεύεται-αντιστοιχείται από την, επίσης χωρίς προηγούμενο στην ιστορία, σημερινή αύξηση των ανισοτήτων. Όλα αυτά μάλιστα παρά το γεγονός ότι καταγράφεται διαρκής μεγιστοποίηση του συνολικού παγκόσμιο πλούτου (Ν. Ρωμανού, 2020). Έτσι πλέον, ένεκα των ανισοτήτων σε παγκόσμια κλίμακα, μπορούμε να μιλάμε για κοινωνικές και «οικονομικές εκκαθαρίσεις» και αποβολές (Σ. Σάσεν, 2017 και 2020) από το κοινωνικό-οικονομικό, και όχι μόνο, μεγα-σύστημα, ιδίως στα παγκοσμιοποιημένα μητροπoλητικά κέντρα. Ενώ παράλληλα μπορούμε να κάνουμε λόγο, στο πλαίσιο της μεγα-κρίσης, και για «οικολογικές εκκαθαρίσεις και αποβολές». Εκκαθαρίσεις και αποβολές όχι μόνο αυτόχθονων και τοπικών αγροτικών πληθυσμών, αλλά και υπό την έννοια της «επιλεγμένης» ερημοποίησης περιοχών και της επισιτιστικής επάρκειας, της μείωσης της βιοποικιλότητας και των ενδιαιτημάτων, ιδίως μέσω της δημιουργίας ευνοϊκών συνθηκών για επι/πανδημίες λόγω γεωγραφικής διεύρυνσης των παθογόνων παραγόντων, αλλά και της υφαρπαγής πόρων. Πρόκειται για κοινή δυναμική «εκκαθαρίσεων» (και αντίστοιχων περιφράξεων) και ένα ιδιότυπο «πράσινο» πόλεμο, ιδίως όσον αφορά στους οικολογικούς μετανάστες.
Τι είναι μια δίκαιη κοινωνία
Από την άλλη, ποιός αμφιβάλλει ότι η κλιματική κρίση και η κατάρρευση της βιοποικιλότητας θα έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην οικονομία και κατ’ ακολουθία στην κοινωνία και στις ζωές μας; Ποιός αμφιβάλει πλέον ότι η συχνή εμφάνιση των ζωονόσων οφείλεται στον συγκεντροποιημένο τρόπο οργάνωσης των ζωών μας σε οικονομικό και των κοινωνικό επίπεδο, και ειδικότερα στην «βιασμένη» συνύπαρξη των ανθρώπων με ζώα που «εκδιώχθηκαν» από τα ενδιαιτήματά τους και έχουν μολυνθεί από ιούς; Και ποιος, τέλος, δεν φοβάται εύλογα σήμερα, ότι η διαχείριση της πανδημίας του Covid-19 θα αποτελέσει τον καταλύτη και επιταχυντή για την συγκρότηση ενός νέου (συνολικού, θα λέγαμε) βιοπολιτικού παραδείγματος από καιρό κυοφορούμενου; (Ξ. Κοντιάδης, 2020).
Ταυτόχρονα, όπως το ηθικό ερώτημα «τι είναι μια δίκαιη κοινωνία» είναι συνδεδεμένο με την οικονομική ανάλυση (η οικονομία δεν νοείται χωρίς κοινωνική δικαιοσύνη), έτσι είναι επίσης συνδεδεμένο με την τελευταία και το συμπληρωματικό ερώτημα «τι είναι μια οικολογική κοινωνία». Η συνδυασμένη αύξηση πλούτου και ανισοτήτων αλλά και της οικολογικής /κλιματικής κρίσης την εποχή του θριάμβου του παγκοσμιοποιημένου νεοφιλελεύθερου και χρηματιστικού τεχνο-καπιταλισμού, θέτει το ερώτημα όχι μόνο της οικονομικής ηθικής (την οποία εξοβέλισε ο homo oeconomicus και ο homo computans), αλλά και της δομής, των χαρακτηριστικών και της δυναμικής της ίδιας της ισχύουσας οικονομίας και των επιπτώσεών της.
Επιπλέον, η κλιματική κρίση, πέρα από τις επιπτώσεις στα οικοσυστήματα και στην οικονομία, επιδρά πλέον όχι μόνο στην ευζωία, αλλά όπως προείπαμε, και στις ίδιες τις ζωές, στο σύστημα αναπαραγωγής της ζωής. Η πλανητική πλέον κρίση φαίνεται να συνδέεται με την συνολική εξελικτική πορεία του ανθρώπινου είδους. Μερικοί κάνουν λόγο για την 6η μαζική εξαφάνιση της ζωής στον πλανήτη. Η ζωή φαίνεται ολοένα και περισσότερο να ταυτίζεται σταδιακά με αγώνα για επιβίωση. Στο «νέο κλιματικό καθεστώς» έχουμε πάψει να γνωρίζουμε από τι εξαρτάται η επιβίωσή μας (B. Latour, ό.π.). Η οικολογική κρίση (κλιματική, φυσική, υγειονομική, διατροφική ) έχει «μετατρέψει» τις ανησυχίες του ανθρώπου σε απλές/γυμνές βιολογικές-σωματικές ανησυχίες, σε φόβο, με τον ελλοχεύοντα κίνδυνο (ήδη παρόντα) πανοπτικού ελέγχου και νέας τυραννίας και υποδούλωσης.
Εν κατακλείδι, η παραδοχή του «νέου κλιματικού καθεστώτος» (B. Latour, ό.π.) μάς βοηθά να κατανοήσουμε σφαιρικότερα την ιστορική έκρηξη των ανισοτήτων (την μητέρα τελικά όλων των κρίσεων πλέον, ακόμα και κατά τους διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς), την έκταση της απορρύθμισης (ό.π.) αλλά και την έκρηξη της μετανάστευσης και των προσφυγικών ροών. Τελικά η φύση ενυπάρχει στην κοινωνία και αυτή στη φύση. Η μία είναι ο ορίζοντας της άλλης. Τις συνδέει η κοινωνική αξία της φύσης.
Σημείωση
1. Μάλιστα η πανδημία του Covid-19 αμφισβήτησε θεμελιακά τους υποτιθέμενους γενικούς νόμους και αλήθειες-πυλώνες αλλά και τους βασικούς συλλογισμούς αυτής της πειθαρχίας στην κυρίαρχη -συμβατική εκδοχή της, Rοbert Boyer, 2020.