Δεν είναι μόνο το 2020. Η ανθρωπότητα είναι γεμάτη από χρόνιες που άλλαξαν τον κόσμο. Το 1989, ας πούμε, με την πτώση του Τείχους. Το 1939, με την εισβολή των ναζιστικών στρατευμάτων στην Πολωνία. Το 1928, η πανδημία της ισπανικής γρίπης, εκατό συν δύο χρόνια πριν από την ολόδική μας πανδημία. Όλες αυτές οι χρονιές άλλαξαν τον κόσμο. Έτυχε στη γενιά μας κάτι κοσμοϊστορικό.
Θα προτιμούσαμε, βέβαια, να ήταν επανάσταση ή η ανακάλυψη μίας χρονομηχανής. Ή κάτι εξίσου ευχάριστο. Να ήταν νίκη ζωής και όχι θανάτου. Προς το παρόν, είμαστε αντιμέτωποι με τον θάνατο. Σε λίγο θα είμαστε και με την πείνα. Και με το φασισμό, ξανά.
Μαύρο
Τα χρώματα της πανδημίας δεν υπάρχουν, είναι ένα χρώμα κι είναι το μαύρο. Στην Ιταλία είχαν ένα νεκρό κάθε δύο λεπτά. Εμείς έχουμε 100 τη μέρα. Η Ισπανία, η Γαλλία, η Αμερική έγιναν ζώνες κινδύνου. Η ανοησία των ηγετών ορισμένων χωρών δεν άφηνε περιθώρια ανάκαμψης: Ο Τραμπ έπινε χλωρίνη, ο Μητσοτάκης κράτησε ανοιχτές τις εκκλησίες και κλειστές τις ΜΕΘ.
Μετά την πανδημία της ισπανικής γρίπης (η οποία ακολούθησε του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου), ήρθε το Μεγάλο Κραχ και η παγκόσμια Ύφεση. Αμέσως αναπτύχθηκαν τα φασιστικά καθεστώτα. Δεν ξέρω αν έχει σημασία να κάνουμε προβλέψεις, νομίζω, όμως, ότι σταδιακά μπορούμε να δούμε πιο καθαρά στο μέλλον. Η ανθρωπότητα γίνεται πιο σκληρή. Όταν στις ΗΠΑ οι ανάπηροι βρέθηκαν εκτός συστήματος Υγείας, ως μη προτεραιότητα, αυτή ήταν μία απόφαση ευγονική. Άφησε πίσω της κάτι. Όταν διαλέγουν ποιους θα νοσηλεύσουν, ανάλογα με τις πιθανότητες επιβίωσής τους, αυτό καλλιεργεί μια βαρβαρότητα. Κι εμείς είμαστε ακριβώς σε αυτό το σημείο: Στεκόμαστε πάνω στη νέα βαρβαρότητα.
Αλλάξαμε
Εμείς δε ζήσαμε πόλεμο. Στη Δύση, δηλαδή, δεν έχουμε ζήσει πόλεμο. Σίγουρα όχι παγκόσμιο. Ήμασταν οι γενιές των απελευθερωτικών κινημάτων και των ευαίσθητων ανησυχιών. Ήμασταν και γενιά της κρίσης, φυσικά. Αλλά αυτήν την στιγμή, η κρίση φαίνεται ως εύκολη υπόθεση, παρά την τεράστια πληγή που μας άφησε.
Έχουμε αλλάξει ήδη. Η πανδημία μας άλλαξε, ο εγκλεισμός, η ανάσα του θανάτου, η αβεβαιότητα του μέλλοντος. Είναι περίεργο, είναι τρομακτικό. Ο φόβος είναι διαφορετικός σε κάθε ηλικιακή ομάδα. Τα παιδιά που είναι 20 δεν φοβούνται το θάνατο, αλλά τη φτώχεια και το χαμό της ελευθερίας. Στα 30 φοβόμαστε ότι μας κλέβουν τη ζωή, είναι η ηλικία που θα έπρεπε να ήμασταν παραγωγικοί, όχι για κάποιον άλλον, για εμάς. Η ηλικία που θα καταλήγαμε τι θέλουμε να φτιάξουμε και πώς. Σχέσεις, δουλειές, σπίτια, σπίτια κυριολεκτικά, από αυτά με τους τοίχους. Οικογένειες, ίσως. Και όσο μεγαλώνουμε στην ηλικιακής κλίμακα, αυξάνονται οι φόβοι: Για τη ζωή, για την ποιότητά της.
Γύρω μας έχουμε θάνατο, ναι. Δε θα πεθάνουμε όλοι, αλλά σίγουρα ο κόσμος δεν θα είναι πια ο ίδιος. Όταν βρίσκεσαι τόσο κοντά στην προοπτική του θανάτου, αλλάζεις. Αν αλλάζεις και μαζικά, ως κοινωνία, τότε παλεύεις με τα ένστικτα. Θα κερδίσει η επιβίωση; Θα κερδίσει η δικαιοσύνη; Θα κερδίσει το άγριο ζώο; Ο πολιτισμός;
Στοίχημα
Πρώτη φορά διαπιστώνω πόσο εύθραυστος είναι ο πολιτισμός. Μοιάζει σαν να αποτελεί πολυτέλεια της ευημερίας η καλοσύνη κι η ευγένεια. Μοιάζει σαν να είμαστε διαρκώς έτοιμοι να κατασπαράξουμε ο ένας τον άλλον. Μελετούσαμε πολύ, μελετούσαμε ιστορία. Λέγαμε ότι η άνοδος του φασισμού ήρθε και ως αποτέλεσμα της Ύφεσης. Αλλά ποτέ δεν είχαμε συνυπολογίσει την πανδημία της προηγούμενης εκατονταετίας.
Κι αναρωτιέμαι τώρα αν εκείνος ο αόρατος φόβος του θανάτου, χωρίς οβίδες, χωρίς όπλα, ο φόβος να δεις, να αγκαλιάσεις, να συνυπάρξεις με τον άλλον ήταν εκείνος ο παράγοντας που απογύμνωσε την ανθρωπότητα από τα καλά της στοιχεία, τα τρυφερά, τα αλληλέγγυα. Που οδήγησε αντανακλαστικά σε εύκολες περιχαρακώσεις: εθνικιστικές, οικονομικές. Που επέστρεψε πολέμους.
Θεωρητικά οι καιροί έχουν αλλάξει, αλλά κανένας δε θεωρεί πως έχει ευθύνη απέναντι στα λάθη του παρελθόντος. Δε θεωρούμε ότι είμαστε κομμάτι εκείνης της ιστορίας. Όμως η ιστορία είναι ένα συνεχές και ένα εκκρεμές, δεν ξέρεις πότε πώς θα σε συμπαρασύρει με τη φορά της, όπως έρχεται από τη μία πλευρά του χρόνου προς την άλλη.
Οπότε, το 2020 υπήρξε μια από τις χρονιές που άλλαξαν τον κόσμο. Οι επόμενες στιγμές θα είναι το στοίχημα της καλοσύνης και του ορθού λόγου. Κι αυτό το στοίχημα δεν είναι εφάπαξ, κερδίζεται κάθε μέρα.