Καλή είναι η συζήτηση για την ιδεολογία που έχει ξεκινήσει στην «Εποχή». Όμως, όπως και κάθε σχετική συζήτηση στην Αριστερά, α) δεν επικοινωνεί με τη θεωρητική συζήτηση στο εσωτερικό των επιστημών που ασχολούνται με τα ιδεολογικά φαινόμενα, δηλαδή είναι μια ιδεολογική συζήτηση για την ιδεολογία, β) δεν έχει πρακτικό προσανατολισμό. Διαβάζουμε και μετά δεν ξέρουμε ούτε τι να σκεφτούμε, ούτε τι να πράξουμε διαφορετικά. Ανέκαθεν συζητάμε για την ιδεολογία ξεχνώντας από τι φτιάχνονται οι ιδεολογίες, καθώς και ποια είναι η επίδραση της κουλτούρας, των ταυτοτήτων και των συναισθημάτων.
Ερμηνευτικά σχήματα
Η ιδεολογία είναι κάτι πολύ γενικό, δεδομένο, συνεκτικό. Αντιθέτως, η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων διεξάγεται μέσα από προσπάθειες νοηματοδότησης της καθημερινής εμπειρίας, που δεν αντλούνται απαραίτητα από, ούτε τροφοδοτούν, γενικές ιδεολογικές θεωρήσεις. Συγκροτούν ερμηνευτικά σχήματα που είναι ρευστά και όχι δεδομένα και συνεκτικά, όπως οι ιδέες. Γι’ αυτό είναι προτιμότερο να επικοινωνούμε με τους ανθρώπους με τα σημαινόμενα και όχι με τα σημαίνοντα. Η ιδεολογία λειτουργεί πλέον ως ταυτότητα, και γι’ αυτό μπορεί να περιχαρακώνει και να μειώνει τη δυνατότητα επιρροής. Δεν εξασφαλίζει πλέον την αξιοπιστία ούτε αυτού που μιλάει, ούτε των λεγομένων. Και λειτουργεί σε ένα επίπεδο αφαίρεσης, που έχει πάψει να εξηγεί και μάλλον χρειάζεται η ίδια να εξηγηθεί.
Είναι, για παράδειγμα, σύνηθες οι αριστεροί να θεωρούν δεδομένο ότι ο νεοφιλελευθερισμός είναι κακό, ο σοσιαλισμός καλό, το ιδιωτικό ιδιοτελές, το δημόσιο ανιδιοτελές. Τα ανακοινώνουν και περιμένουν οι άλλοι να γνέψουν καταφατικά. Γι’ αυτό και έχουν πάψει να εξηγούν γιατί δεν πρέπει να γίνει η τάδε ιδιωτικοποίηση, ή γιατί η δείνα μεταρρύθμιση θα κάνει την κοινωνία μας καλύτερη. Υποτίθεται ότι αυτά έχουν απαντηθεί πριν από γενιές. Εξ ου και η προσκόλληση στην έννοια της ιδεολογίας, που δίνει την εντύπωση ενός ολοκληρωμένου πράγματος, που απλώς όμως προσφέρει στους αριστερούς και τις αριστερές γνωστική ασφάλεια, αλλά δεν χρησιμεύει στην επικοινωνία και στην πειθώ.
Ταυτότητα
Οι άνθρωποι εκτός από απαντήσεις στο τι φταίει, τι αξίζει και τι να κάνουν, ερωτήματα στα οποία μια ιδεολογία καλείται να απαντήσει, έχουν ανάγκη και από απαντήσεις στο ερώτημα «ποιος/α είμαι, ποιοι/ες είμαστε». Οι ταυτότητες είναι πηγές υπερηφάνειας και συλλογικής ασφάλειας, καθότι δεσμεύουν σε κάποιο βαθμό τους ομοϊδεάτες σε κάποια μορφή αλληλεγγύης. Ενώ, λοιπόν, οι αριστεροί και οι αριστερές απολαμβάνουν την ταυτότητά τους, καθότι συνώνυμο του προοδευτικού, του σχετικά μορφωμένου, του κουλτουριάρη κλπ, δεν ασχολούνται με τις ταυτότητες των άλλων παρά μόνο απαξιωτικά. Επίσης, υποτιμούν το γεγονός ότι (εκτός από τη ΛΟΑΤΚΙ ταυτότητα που ενισχύεται και αναγνωρίζεται), οι ταυτότητες συγκαταλέγονται στα μεγάλα θύματα της εποχής της παγκοσμιοποίησης, με αποτέλεσμα διάχυτες, αλλά σθεναρές αντιστάσεις στο λαϊκό σώμα. Η Αριστερά, αγωνιζόμενη για οικουμενικές ταυτότητες σαν την προαναφερθείσα, παραγνώρισε τον αντιπαραθετικό χαρακτήρα των ταυτοτήτων και την ανάγκη για ρίζωμα.
Φυσικά, δεν είναι δυνατόν να εγκαταλείψουμε τον αγώνα για δημιουργία υπερκείμενων ταυτοτήτων, χάρη στις οποίες είναι δυνατή η συμβίωση και η ειρήνη. Είναι απαραίτητο όμως να μην υποτιμάμε τις ταυτότητες που διαχωρίζουν, λες και μπορούν να γεννηθούν αλλιώς σημαίνουσες ταυτότητες ή λες και μπορούν να ζήσουν οι άνθρωποι μια ζωή με νόημα, αλλά χωρίς ταυτότητες. Φυσικά, δεν μπορούμε να πριμοδοτήσουμε ρατσιστικές ή σκοταδιστικές ταυτότητες, αλλά μπορούμε να αφουγκραστούμε την ανάγκη των ανθρώπων για πατρίδες και θρησκείες. Μέχρι τουλάχιστον να μπορούν οι άνθρωποι να έχουν τα ίδια δικαιώματα και ευκαιρίες σε όλα τα μέρη του κόσμου και μέχρι να μπορούμε να καθησυχάσουμε την ανασφάλειά τους για το επέκεινα και να άρουμε την ανημπόρια τους, καλό είναι να μην απαξιώνουμε τις προσπάθειες των ανθρώπων να καθησυχαστούν και να νιώσουν ότι δεν είναι πεταμένοι μέσα στον κόσμο τούτο.
Για να συντομεύω: αντί η Αριστερά να γεμίσει το άδειο κέλυφος του σημαίνοντος «πατρίδα» με όλα τα καλά σημαινόμενα του κόσμου, λιβανίζει τα κακά της εθνικιστικής ιδεολογίας. Αντί να παράγει λόγο για τις τοπικές ταυτότητες, που θα έδιναν νόημα σε κάθε προσπάθεια αποκέντρωσης, τοπικής ανάπτυξης, κ.λπ., μιλάει συνεχώς για την αποκέντρωση και την τοπική ανάπτυξη σαν να είναι απολαυστικά πράγματα, συγκινητικά, και μεστά νοήματος. Για να το πω αλλιώς: οι ιδέες για τοπική ή περιφερειακή ανάπτυξη, παραγωγή ενέργειας, κ.λπ., αν δεν καταλήγουν σε ένα αφήγημα που να εξάπτει το φαντασιακό, του τύπου «τι φοβεροί που είμαστε εμείς στον τόπο μας που τα κάνουμε όλα αυτά», όπως περίπου συμβαίνει με τους Κρητικούς, δεν πρόκειται να συναντηθεί με κίνητρα ανιδιοτέλειας, συλλογικής αλληλεγγύης κλπ. Χωρίς ταυτοτικά κίνητρα, μόνο κίνητρο το οικονομικό κέρδος. Και οι άνθρωποι είναι τόσο «φτιαγμένοι από την ύλη των ονείρων».
Ακόμα και με τη θρησκεία, η Αριστερά χάνει μια τεράστια ευκαιρία. Τι μας ενδιαφέρει αν υπάρχει θεός ή όχι; Εμένα, όταν με ρώτησε ένας φίλος μου καλόγηρος αν πιστεύω στο θεό, του απάντησα ότι πιστεύω σε ό,τι εκπροσωπεί ο θεός: αγάπη, αδελφοσύνη, ισότητα, ελευθερία. Όλες οι θρησκείες έχουν αυταρχικές και ανθρωπιστικές αναγνώσεις, που βασίζονται στα ίδια ή σε διαφορετικά κείμενα. Συνεπώς, η ταυτότητα χριστιανός δεν είναι ασύμβατη με την ιδεολογία μας, με τη νεοφιλελεύθερη και τη φασιστική ιδεολογία όμως είναι.
Κουλτούρα
Εκτός από την ιδεολογία, που είναι εμπρόθετο κατασκεύασμα, υπάρχει και ενίοτε κανοναρχεί τη συμπεριφορά των ανθρώπων και ένα σύνολο από γνωστικές προδιαθέσεις, που είναι κληρονομημένες από προηγούμενες γενιές, και ενέχουν το χαρακτήρα νοοτροπιών μακράς διάρκειας. Πολλές φορές η ιδεολογία δεν λαμβάνει υπόψη της το πολιτισμικό πεδίο στο οποίο εργάζεται και το οποίο παρέχει ευκαιρίες και περιορισμούς, και γι’ αυτό συχνά αποτυγχάνει. Γιατί οι άνθρωποι έχουν εμπεδωμένες προτιμήσεις μη ιδεολογικού χαρακτήρα, προτιμήσεις δηλαδή που δεν συνδέονται με κάποιο σώμα ιδεών. Τέτοιες, στην Ελλάδα, είναι η κουλτούρα φοροδιαφυγής, η αδιαφορία για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των πράξεών μας, η μειωμένη αίσθηση του καθήκοντος (μιας και «το κράτος δεν κάνει τίποτα για μας»), αλλά και η κουλτούρα αντίστασης στην κρατική αυθαιρεσία.
Η αριστερή ιδεολογία έχει επωφεληθεί πολλάκις από την τελευταία, η δεξιά συνδιαλέγεται με τις υπόλοιπες. Οι ιδεολογικοί μετασχηματισμοί που ονειρεύεται η Αριστερά προσκρούουν συνεχώς σε μια κουλτούρα που δεν αποτελεί καλό υποδοχέα για τις αριστερές ιδέες και τις συλλογικές ρυθμίσεις. Γι’ αυτό, η Αριστερά θα πρέπει να παράγει λόγο γι’ αυτή την προβληματική κουλτούρα και να μην προσπαθεί (σκεπτόμενη το πολιτικό κόστος) να την ξεγελάσει ή να την προσπεράσει, γιατί αυτό δεν γίνεται: η κουλτούρα είναι εξίσου σημαντική γνωστική δύναμη, είναι μάλιστα διαπαραταξιακή και εμπεδωμένη.
Συναισθήματα
Η Αριστερά πριμοδοτεί την ιδεολογία, γιατί είναι έλλογη, ενώ τα συναισθήματα λογίζονται σαν στερούμενα λογικής ή ως εξαρτημένη από τις ιδέες μεταβλητή. Δυστυχώς, για την παραδοσιακή αριστερή σκέψη η πραγματικότητα είναι πιο πολύπλοκη. Τα συναισθήματα μπορούν να συνδυαστούν με τις πιο διαφορετικές ιδέες, και κυρίως μπορούν να παράξουν αποτελέσματα πριν το κάνουν οι ιδέες. Για παράδειγμα, ο φόβος. Η Νέα Δεξιά επωφελείται από το φόβο, αν και είναι η ίδια που δημιουργεί τις προϋποθέσεις του φόβου. Παράγει ανασφάλεια και μετά πουλάει προστασία. Η Αριστερά επισημαίνει την ευθύνη της Δεξιάς, η οποία πηγάζει από τη συνολική εικόνα, αλλά το αίσθημα του φόβου είναι κατακλυσμιαίο και ενδιαφέρεται για την επιβίωση τώρα. Γι’ αυτό συνήθως πριμοδοτεί τη Δεξιά, που ευαγγελίζεται το μάχη ενάντια στο κακό, απ’ όπου κι αν προέρχεται. Και γι’ αυτό, στους φόβους που έχει ο κόσμος για τη ζωή του, η Αριστερά δεν πρέπει να προσθέτει και άλλους, ακόμα και αν είναι λογικοί. Οι προωθητικές αλλαγές βασίζονται σε άλλα συναισθήματα: στην ελπίδα, στον ενθουσιασμό. Όχι στο φόβο για τη ζωή, για τη Δεξιά, για τα χειρότερα. Ελπίδα, όμως, δεν δημιουργεί η καλύτερη διαχείριση, αλλά οι αλλαγές. Ενθουσιασμό δεν δημιουργούν τα τάδε ή τα δείνα μέτρα, αλλά το πολιτικό αφήγημα που ξεσηκώνει. Κι εδώ που τα λέμε, οι αλλαγές θέλουν τη συμμετοχή της νεολαίας, η οποία όμως συμμετέχει από ενθουσιασμό.