Με τη σκέψη ότι σε έναν προσυνεδριακό διάλογο οι «θέσεις» που κατατίθενται πρέπει να αναλύονται και να συζητιούνται διεξοδικά πριν υιοθετηθούν και αποτελέσουν πολιτικά εργαλεία δράσης του κόμματος, θα ήθελα με τη σειρά μου να υποβάλω με το πολιτικό σκεπτικό τους 11 ερωτήματα που μου προκάλεσαν αντίστοιχα οι «11 αντι-οξειδωτικές θέσεις» του σ. Α. Λιάκου («Εποχή», 16-17/1/2021).
Ερώτημα 1 (ιδεολογία): Η απλή αναφορά στους Μαρξ, Λένιν, Γκράμσι για το πρόβλημα της ιδεολογίας με την προσθήκη ότι χρειάζονται και οι πολιτισμικές διαστάσεις της (τρόπος ζωής, λογοθετικές πρακτικές, ταυτότητες κ.ά.) αφήνει να εννοηθεί πως υιοθετείται μια εμπλουτισμένη εκδοχή της μαρξιστικής ιδεολογίας, η οποία βασίζεται στον διαλεκτικό υλισμό. Αν πράγματι ισχύει αυτό, από πού έρχεται η ιδεολογία αν όχι «απ’ έξω», όχι βέβαια «σαν επιφοίτηση του αγίου πνεύματος» αλλά από το υλικό περιβάλλον διαβίωσης-εκπαίδευσης-εργασίας και τις επιπτώσεις των αλλαγών του στη συνείδησή μας;
Ερώτημα 2 (καπιταλισμός): Αν είναι σωστό πως θεωρία και ιστορική πραγματικότητα δεν ταυτίζονται, δεν είναι εξίσου σωστό πως υπάρχουν πολλές θεωρίες και πολλές διαφορετικές αντιλήψεις της ιστορικής πραγματικότητας; Σε ποια, λοιπόν, θεωρία αναφέρεται η «Θέση 2»; Δεδομένου ότι ο Μαρξ μελέτησε την ιστορική εξέλιξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής για να καταλήξει στη θεωρία του, τι νόημα έχει η διαφοροποίηση που γίνεται μεταξύ του «τρόπου συνάρθρωσης οικονομίας και κοινωνίας», από τη μία, και της «λογικής λειτουργίας της οικονομίας», από την άλλη, αν όχι να εμφανιστεί η μαρξιστική ανάλυση ως στείρος οικονομισμός; Δεν είναι αυτονόητο πως η αντικαπιταλιστική λογική έχει ιστορική γείωση; Το γεγονός ότι θεωρείται πως «χάνεται από τον ορίζοντα η κλίμακα των ανισοτήτων και το μέγεθος των τεχνολογικών μεταβολών (4η βιομηχανική επανάσταση, οικονομία πλατφόρμας)», μήπως υποδηλώνει έναν τεχνολογικό ντετερμινισμό, δηλαδή ότι η τεχνολογία και οι καινοτομίες της καθορίζουν αποκλειστικά την κοινωνική εξέλιξη αποτελώντας τη βάση για όλη την ανθρώπινη δραστηριότητα; Και τι σχέση έχει μία παρόμοια άποψη με τη μαρξιστική ανάλυση και ιδεολογία, όπου οδηγός της κοινωνικής εξέλιξης είναι η σύγκρουση παραγωγικών δυνάμεων παραγωγικών σχέσεων και η προκύπτουσα εξ αυτών πάλη των τάξεων; Ποιος αγνοεί τις κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες, αν όχι αυτός που θεωρεί ότι η τεχνολογία καθορίζει την ιστορία;
Ερώτημα 3 (κρίση): Αν ο καπιταλισμός είναι ιστορικά συνυφασμένος με καταστροφικές για την κοινωνία κρίσεις που τον αναπλάθουν, αυτό σημαίνει άραγε πως πρόκειται για ένα φυσικό νομοτελειακό φαινόμενο το οποίο η κοινωνία είναι καταδικασμένη να υφίσταται εσαεί; Μήπως όλα τα κοινωνικά συστήματα στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν είχαν μία αρχή και ένα τέλος; Γιατί ο καπιταλισμός να αποτελεί εξαίρεση και να θεωρείται «αθάνατος»; Γιατί να τίθεται το δίλημμα της αναπαραγωγής ή κατάρρευσής του; Η ενεργητική από ταξικές δυνάμεις της κοινωνίας ανατροπή του δεν υπάρχει ως ενδεχόμενο; Αν η Αριστερά στα 150 (όχι 100) χρόνια στα οποία αναφέρεται σταθερά στις καταστροφικές κρίσεις του καπιταλισμού πίστευε στην κατάρρευσή του, για ποιο λόγο να υπήρχε και να στρατευόταν στην επώδυνη επιχείρηση ανατροπής του; Ο καταστροφικός μέσω των κρίσεων τρόπος αναπαραγωγής και επέκτασης του καπιταλισμού δεν αποτελεί αναγκαία κοινωνική συνθήκη για τον τερματισμό του; Ειδικά στη σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης όπου όλα τα μείζονα προβλήματα που δημιουργεί ο καπιταλισμός (ανισότητες, φτωχοποίηση, περιβαλλοντική καταστροφή, διάδοση πυρηνικών όπλων, πανδημίες, πόλεμοι, μαζική μετανάστευση κτλ.) δεν επιδέχονται λύσεις στα πλαίσια του συστήματος και απειλούν –σύμφωνα με τους επιστήμονες– με αφανισμό το ανθρώπινο είδος, η κοινωνία και η Αριστερά οφείλουν να υπομείνουν παθητικά την αναπαραγωγή του και την καταστροφή τους ή να αντιταχθούν περισσότερο από ποτέ σε αυτήν;
Ερώτημα 4 (Τελεολογία): Αν δεν μπερδεύουμε τη σχέση αιτίου-αιτιατού που διέπει τις εξελίξεις στη φύση και την κοινωνία με την ύπαρξη κάποιας ανώτερης σκοπιμότητας και εξωτερικού σχεδίου που οδηγεί τις εξελίξεις αυτές, τότε για ποια τελεολογία μιλάμε; Από τη στιγμή που η ανθρώπινη κοινωνική εξέλιξη πήρε τη μορφή μιας μη ακριβώς γραμμικής αλλά συχνά συνδυαστικής μετατροπής από τον πρωτόγονο τρόπο παραγωγής στη δουλοκτησία, στη δουλοπαροικία/φεουδαρχία, στον ασιατικό τρόπο παραγωγής και στον καπιταλισμό, δεν είναι απολύτως λογικό να αναζητούμε μέσα από τις αντινομίες και τις κρίσεις του καπιταλισμού (που με μαεστρία ανέδειξε η μαρξιστική ανάλυση) το επόμενο στάδιο οργάνωσης και λειτουργίας της κοινωνίας; Σημαίνει αυτό πως ο σοσιαλισμός είναι αναπόφευκτος; Όχι, βέβαια, όσο ο καπιταλισμός μπορεί να αναπαράγεται, ή όταν σήμερα πλέον η ολική ή μερική καταστροφή της ανθρωπότητας μπορεί να μας πάει αιώνες πίσω. Πώς είναι δυνατόν από την άλλη, με αναφορά στο σοβιετικό και κινεζικό παράδειγμα του 20ού αιώνα, να χαρακτηρίζει κανείς παρελθόν τον σοσιαλισμό, όταν είναι γνωστό πως στις κοινωνίες αυτές, οι οποίες αντιμετώπισαν εκτός των άλλων εμφύλιο και ιμπεριαλιστικό πόλεμο, δεν είχε προηγηθεί η καπιταλιστική ανάπτυξη ώστε να μεταπηδήσουν στον σοσιαλισμό (με αποτέλεσμα τη γραφειοκρατική εκτροπή των επαναστατικών καθεστώτων, τη σταλινική παραμόρφωση και εντέλει την απορρόφησή τους από τον παγκόσμιο καπιταλισμό) και όταν η μαρξική ανάλυση του καπιταλισμού και της σοσιαλιστικής διαδοχής του είχε βασιστεί στις αναπτυγμένες καπιταλιστικά χώρες της Δύσης;
Ερώτημα 5 (Κομουνισμός-Σοσιαλισμός): Με ποια λογική θεωρούνται φαντάσματα όχι μόνο για τη Δεξιά αλλά και για την Αριστερά τα αποτυχημένα σοσιαλιστικά εγχειρήματα του 20ού αιώνα; Όπως στις φυσικές επιστήμες προηγείται σωρεία αποτυχημένων πειραμάτων πριν αποδώσει η επιστημονική αναζήτηση και στεφθεί με επιτυχία η σχετική έρευνα, έτσι και στις κοινωνικές εξελίξεις οι περασμένες αποτυχημένες απόπειρες δεν αποτελούν προϋπόθεση της τελικής επιτυχίας; Υπάρχει μήπως η ψευδαίσθηση πως ο καπιταλισμός καθιερώθηκε μεμιάς χωρίς αποτυχημένες εξεγέρσεις και αστικές επαναστάσεις που άνοιξαν εντούτοις τον δρόμο για τη μελλοντική του επικράτηση; Η άποψη ότι το μέλλον είναι η αναπαραγωγή του καπιταλιστικού παρόντος σε τι διαφέρει από την κουλτούρα του μετανεωτερισμού, ο οποίος, απορρίπτοντας τις αποκαλούμενες μεγάλες αφηγήσεις, διακήρυξε θριαμβευτικά το «τέλος της ιστορίας», βασιζόμενος στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος, ενδεχομένως με περισσότερες επιλογές;
Ερώτημα 6 (Σοσιαλδημοκρατία και εκσυγχρονισμός): Αν στο ερώτημα «γιατί η σοσιαλδημοκρατία κατέληξε στην αποδοχή της νεοφιλελεύθερης διαχείρισης» ισχύει η απάντηση του σ. Λιάκου ότι ευθύνεται το διαμορφωμένο ευρωπαϊκό πλαίσιο, τότε γιατί σήμερα που η ΕΕ με την κρίση της πανδημίας υιοθετεί κεϊνσιανές πρακτικές δεν υπάρχουν διευρυμένα περιθώρια για άσκηση μη νεοφιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων; Μήπως στο πρόγραμμά μας για κοινωνικό μετασχηματισμό πρέπει να συμπεριλάβουμε προγραμματικές προτάσεις για τον ευρωπαϊκό μετασχηματισμό σε σοσιαλιστική κατεύθυνση; Και μήπως το μέσον για τον σκοπό αυτό είναι η ανάπτυξη ενός ευρωπαϊκού, διεθνιστικού, σοσιαλιστικού κινήματος, αυτού δηλαδή που δεν μπόρεσε να εμπνεύσει και να κάνει πράξη η νεοφιλελεύθερη σοσιαλδημοκρατία; Μήπως η ενδεχόμενη επιστροφή του ΣΥΡΙΖΑ στο κινηματικό παρελθόν του δεν αποτελέσει προϊόν κάποιας ανυπόστατης φαντασίωσης (άποψη Λιάκου), αλλά της καπιταλιστικής κρίσης και των κοινωνικών εκρήξεων που φοβάται η άρχουσα τάξη (βλ. Bloomberg) η οποία γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο παίρνει συνεχώς μέτρα αυταρχικής αστυνόμευσης;
Ερώτημα 7 (Ριζοσπαστισμός): Ο ισχυρισμός ότι η λέξη στερείται περιεχομένου και ότι ο μόνος ριζοσπαστισμός είναι ο αστικός, γιατί είναι η ΝΔ (και όχι ο ΣΥΡΙΖΑ) που επιδιώκει τις μεγάλες αλλαγές με τη συνολική αναδόμηση της κοινωνίας, δεν σημαίνει άραγε πως ο μόνος αριστερός ριζοσπαστισμός είναι ο σοσιαλιστικός, ο οποίος επιδιώκει την εκθεμελίωση των κοινωνικών βάσεων του ίδιου του καπιταλισμού; Αν στην πρώτη εκδοχή η Δεξιά επιτίθεται θέτοντας την ατζέντα και η Αριστερά αμύνεται –κατά κανόνα αναποτελεσματικά, όπως δείχνει ο ενάμισης αιώνας σοσιαλδημοκρατικής διαχείρισης– μήπως αυτό σημαίνει πως στη δεύτερη περίπτωση αντιστρέφονται οι ρόλοι με πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας για την Αριστερά και την κοινωνία;
Ερώτημα 8 (Υπεράσπιση): Πώς είναι δυνατόν να διακηρύξει η Αριστερά ότι είναι καλό αυτό που κάνει ανεπιτυχώς διαχρονικά, δηλαδή μια διάτρητη άμυνα στις συνεχείς επιθέσεις του κεφαλαίου; Τι νόημα έχει η επίκληση στη «χρυσή» μεταπολεμική περίοδο του συμβιβασμού κεφαλαίου και εργασίας με ανάπτυξη, δημοκρατία και κοινωνικό κράτος, όταν σήμερα διανύουμε μια μακρόχρονη φάση οικονομικής ύφεσης/κρίσης, αυταρχισμού και απίσχνανσης του κοινωνικού κράτους;
Ερώτημα 9 (Η κλίμακα των προβλημάτων): Η άποψη πως «να αποδίδεις τα μεγάλα παγκόσμια προβλήματα στον καπιταλισμό είναι σαν να λες πως οφείλονται στην ιστορία», δεν σημαίνει πως η ιστορία εξαντλείται στον καπιταλισμό και άρα η αντίληψή μας γι’ αυτόν γίνεται ανιστορική ή απλά ανιστόρητη; Αντί να λέμε πως εξαιτίας της κλίμακας των προβλημάτων η Αριστερά θα έπρεπε να αφήσει την αντίσταση (που έκανε τον 20ό αιώνα) και να επιδιώξει την απλή επιβίωση, μήπως θα έπρεπε να σκεφθούμε την αναγκαιότητα η Αριστερά να αυξήσει την κλίμακα των προτεινόμενων λύσεων και άρα και της αντίστασής της; Γιατί να προτάξουμε το έλασσον όταν μόνον επιδιώκοντας το μείζον μπορούμε να διασφαλίσουμε και το έλασσον; Αν δεν αντισταθούμε στο φαινομενικά αναπόφευκτο, πώς θα μάθουμε πόσο πραγματικά αναπόφευκτο ήταν αυτό;
Ερώτημα 10 (Κόμμα): Γιατί ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να αναζητά νίκη επί των σημείων μόνο (ή μήπως σημειολογική;) όπως προτείνει ο σ. Λιάκος και πόσο έξυπνη μπορεί να θεωρηθεί αυτή η τακτική; Αν η κομματική στράτευση παρήκμασε ήδη από τη δεκαετία του ’90, τότε γιατί η επιδιωκόμενη διεύρυνση του κόμματος αποδίδει και ο αριθμός των μελών του έχει υπερδιπλασιαστεί; Πόσο εξυπηρετεί την κοινωνική αφύπνιση, συνειδητοποίηση και στράτευση η λειτουργία ενός κόμματος πλατφόρμας ή ενός απλού εκλογικού μηχανισμού; Ποιο επιτυχές ιστορικό προηγούμενο υπάρχει στο πεδίο αυτό; Το ότι οι νέοι άνθρωποι κατευθύνονται στα συγκεκριμένα ζητήματα (αντιφασιστικό κίνημα, δικαιώματα κτλ.) και όχι στα κόμματα σημαίνει τη χρεοκοπία των κομμάτων ή της στείρας μικροπολιτικής που αυτά ακολουθούν; Μήπως σημαίνει πως τα κόμματα της Αριστεράς και ειδικότερα ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει πάλι να στραφούν στα επιμέρους κινήματα;
Ερώτημα 11 (απόρριψη της 11ης θέσης για τον Φόυερμπαχ): Αν αντιστρέφοντας, και έτσι απορρίπτοντας, την 11η θέση του Μαρξ για τον Φόυερμπαχ (ότι «οι φιλόσοφοι έχουν ερμηνεύσει με διάφορους τρόπους τον κόσμο, το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε») ισχυριζόμαστε τώρα πως «δεν μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο με τα παλιά στερεότυπα και την οξειδωμένη γλώσσα του παρελθόντος» και ότι χρειάζεται να τον ερμηνεύσουμε εκ νέου πρώτα, πάνω σε ποια, αλήθεια, ερμηνεία βασίστηκε ο σ. Λιάκος και κατέθεσε τις προηγούμενες 10 «Θέσεις» του; Μήπως είναι, μάλιστα, λίγο αλαζονικό να μηδενίζουμε σε μία σελίδα 11 «Θέσεων» τη μαρξιστική ανάλυση και ερμηνεία για την οποία έχουν γραφεί δεκάδες τόμοι βιβλίων και αποτελεί το απόσταγμα της εμπειρίας από την ταξική πάλη δύο τουλάχιστον αιώνων;