Σε μια συνέντευξη της στο πλαίσιο της προώθησης της ταινίας της «Οι μικρές κυρίες» (2019), η σκηνοθέτρια Greta Gerwig, εξηγώντας τους λόγους για τους οποίους επέλεξε να ασχοληθεί με την κινηματογραφική μεταφορά του κλασικού μυθιστορήματος της Louise May Alcott1, ανέφερε: «Αυτό το βιβλίο σήμαινε πολλά για εμένα. Είναι ένα βιβλίο που δεν θυμάμαι καν να μην ξέρω. Δεν θυμάμαι να μην ξέρω ποιες ήταν οι αδερφές March ή ποια ήταν η Jo March. Πάντα ήξερα αυτές τις αδερφές και αυτή τη μητέρα και αυτές τις περιπέτειες. Αυτό το βιβλίο έγινε ένα αναπόσπαστο εσωτερικό κομμάτι μου… Όλα όσα συμβαίνουν, θυμίζουν τις αναμνήσεις μου. Είναι πολύ προσωπικό».
Πώς μπορεί, όμως, μια ιστορία γυναικείας ενηλικίωσης του 19ου αιώνα να διατηρεί ακόμη την επικαιρότητα της; Πώς είναι δυνατόν οι εμπειρίες, τα συναισθήματα, οι αγωνίες και οι διεκδικήσεις των γυναικών της περιόδου εκείνης να αποτελούν αναφορές για τις νέες γυναίκες σήμερα; Μια αναμενόμενη κριτική σε αυτό θα ήταν ότι η Gerwig, όπως και άλλες σύγχρονες της στον κινηματογράφο, στη λογοτεχνία ή στη σφαίρα του πολιτικού ακτιβισμού, επιδιώκουν να επανασυνδεθούν με τις καταβολές του ριζοσπαστικού φεμινισμού, στρέφοντας αναπόφευκτα το βλέμμα τους στην πολιτική και φιλοσοφία της νεωτερικότητας, δηλαδή στη Δύση. Είναι, όμως, μόνο έτσι τα πράγματα;
Μια διαφορετική προσέγγιση, ωστόσο, θα μπορούσε να οδηγήσει στην υπόθεση ότι η Gerwig, μια ανερχόμενη αμερικανίδα σκηνοθέτρια με διακρίσεις και με φεμινιστική αντίληψη μέσα από την κλασική αφήγηση για τις ιδιωτικές και δημόσιες μάχες για τη γυναικεία χειραφέτηση, ανακαλύπτει εκ νέου την οικουμενική διάσταση του φεμινισμού. Μήπως τελικά έχει δίκιο να υποστηρίζει -μέσα από το έργο της- ότι το αίτημα για συμβολική και υλική χειραφέτηση από τις σχέσεις εξουσίας της πατριαρχίας, είναι τελικά ευρύτερα οικουμενικό αίτημα, διαρκώς ριζοσπαστικοποιούμενο και διαρκώς επίκαιρο; Μήπως ο φεμινισμός και οι πρακτικές του εμπνέουν τη σύγχρονη νεολαία να δημιουργεί ιδέες και μεθοδολογίες αγώνα με όραμα και έγνοια τον συνολικό κοινωνικό μετασχηματισμό;
#Metoo: πρακτικές λόγου και διεκδίκησης
Το 2006 η φεμινίστρια και ακτιβίστρια για τα πολιτικά δικαιώματα Tarana Burke εισήγαγε στο κοινωνικό δίκτυο Myspace το hashtag #metoo, με σκοπό να ενθαρρύνει κι άλλες γυναίκες να μοιραστούν εμπειρίες σεξουαλικής παρενόχλησης και έμφυλης βίας σε χώρους εργασίας, στην εκπαίδευση και αλλού, και με αυτόν τον τρόπο να αρχίσουν να οικοδομούν ένα μέτωπο αλληλεγγύης και μια κοινότητα για την αντίσταση στις πολλαπλές μορφές της έμφυλης βίας και στα συστήματα κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων που τις συντηρούν και τις αναπαράγουν.
Χρειάστηκε, βέβαια, να περάσουν δέκα χρόνια, έτσι ώστε η έκφραση #metoo να γίνει η συμβολική αφετηρία ενός μαζικού κινήματος καταγγελίας της κουλτούρας έμφυλης βίας και σεξουαλικής παρενόχλησης, με αφορμή την περίπτωση του Harvey Westein, που διατηρούσε μέχρι τότε μια από τις ισχυρότερες θέσεις στη βιομηχανία του αμερικανικού κινηματογράφου. Αντίστοιχα, την ίδια περίοδο το φεμινιστικό σύνθημα και στη συνέχεια hashtag #yo si te creo Hermana (δηλαδή «Eγώ σε πιστεύω αδερφή μου») έγινε η έκφραση της φεμινιστικής αλληλεγγύης στη νεαρή γυναίκα που υπέστη το βιασμό από πέντε άνδρες -τη λεγόμενη αγέλη- στην Παμπλόνα της Ισπανίας. Μάλιστα, η επιείκεια με την οποία αντιμετώπισε τους πέντε κατηγορούμενους το δικαστήριο της Nαβάρα, καταδικάζοντας τους για το αδίκημα της σεξουαλικής παρενόχλησης και όχι του βιασμού, είχε προκαλέσει την οργή φεμινιστικών και άλλων συλλογικοτήτων για τα δικαιώματα στην Ισπανία και έγινε η αφορμή για την οργάνωση εντυπωσιακής μαζικότητας πορειών και διαδηλώσεων διαμαρτυρίας σε ολόκληρη τη χώρα.
Αντίστοιχες συμβολικές εκφράσεις διαμαρτυρίας και αλληλεγγύης έγιναν τα συνθήματα #Νi una menos (δηλαδή καμία λιγότερη) -που έγινε σύμβολο των μαζικών κινητοποιήσεων και της οργής ενάντια στις γυναικοκτονίες και πρόσφατα για το #Starj Korbiet, πoυ ως σύνθημα και ως hashtag χρησιμοποιήθηκε για να δηλώνει την αλληλεγγύη στον αγώνα των πολωνών φεμινιστριών και της υπόλοιπης κοινωνίας -εντυπωσιακής μαζικότητας διαδηλώσεις σε καιρό πανδημίας- ενάντια στην καθολική απαγόρευση των αμβλώσεων, την οποία επιχείρησε να νομοθετήσει το Ανώτατο Δικαστήριο της χώρας τον περασμένο Νοέμβριο. Με τον ίδιο τρόπο, η έγκριση του νομοσχεδίου για τις αμβλώσεις από τη Γερουσία στην Αργεντινή ήταν επίσης σε μεγάλο βαθμό το επίτευγμα μιας πλατιάς φεμινιστικής κοινωνικής κινητοποίησης και μιας βαθύτατα κοινωνικά επιδραστικής καμπάνιας (Campaña Nacional Por El Derecho al Aborto Legal, Seguro y Gratuito / Εθνική Καμπάνια για το Δικαίωμα στη Νόμιμη, Ασφαλή και Δωρεάν Άμβλωση) με σύμβολο το πράσινο μαντήλι, η οποία μεταξύ άλλων περιελάμβανε περιοδείες και ανοιχτές εκδηλώσεις σε ολόκληρη την χώρα. Η πρόσφατη και εν εξελίξει ελληνική εμπειρία του #Metoo στο χώρο του αθλητισμού και στο χώρο της τέχνης ανέδειξε μεταξύ άλλων και την πολιτική διάσταση, που είναι δυνατό να προσλάβουν αυτές οι πρακτικές συλλογικής ενδυνάμωσης και αλληλεγγύης.
Με άλλα λόγια, αυτή η πρακτική λόγου που εγκαινιάστηκε με #metoo, αλλά και με τα άλλα συμβολικά συνθήματα στο διαδίκτυο ή σε άλλα μέσα ενημέρωση, όχι μόνο έγινε αφετηρία για τη δημιουργία κοινοτήτων αλληλεγγύης και συλλογικής αντίστασης στην πολύμορφη έμφυλη βία και στις δομές που τη διατηρούν και την αναπαράγουν, αλλά επίσης διαμόρφωσε τη διεθνή πολιτική συγκυρία, επιδρώντας σε αποφάσεις κοινοβουλίων ή άλλων νομοθετικών σωμάτων. Επιπλέον το κοινό στοιχείο όλων αυτών των φεμινιστικών κινημάτων είναι ότι συνέβησαν και συμβαίνουν σε συνθήκες οικονομικής και κοινωνικής και σήμερα υγειονομικής κρίσης.
Ένας «φεμινισμός των προνομίων»;
Tο Ταμείο Νομικής Βοήθειας «Time’s up Legal Defence Fund», το οποίο δημιουργήθηκε το 2018 για να παρέχει νομική βοήθεια και συμβουλές σε καταγγέλλουσες που εργάζονταν στη βιομηχανία του θεάματος στην Αμερική, ανέλαβε να εκπροσωπήσει δεκάδες εργαζόμενες στις αλυσίδες fast-food, ξεκινώντας από υποθέσεις καταγγελιών σεξουαλικής παρενόχλησης και έμφυλων διακρίσεων στα McDonalds των ΗΠΑ. Η πλειοψηφία των καταστημάτων McDonalds στις ΗΠΑ λειτουργούν με καθεστώς franchise, το οποίο αναπόφευκτα παίζει το ρόλο της ασπίδας για την εταιρία ΜcDonalds, απαλλάσσοντας από πολλαπλές νομικές ευθύνες σε ό,τι αφορά τον τρόπο λειτουργία τους, όπως για παράδειγμα για τις εργοδοτικές αυθαιρεσίες, τις σεξιστικές και ρατσιστικές ή παρενοχλητικές συμπεριφορές των ιδιοκτητών των καταστημάτων franchise. Οι εξελίξεις υπήρξαν ραγδαίες μετά και την ανάληψη εκ μέρους του «Ταμείου» της ευθύνης νομικής εκπροσώπησης εκατοντάδων καταγγελλουσών, με δεκάδες στάσεις εργασίας και συλλογικές διαμαρτυρίες εργαζομένων να συμβαίνουν σε καταστήματα σε όλη τη χώρα. Μέσα σε αυτό το κλίμα, ο CEO των Mc Donalds, Steve Easterbrook, αναγκάστηκε να παραιτηθεί, ενώ η εταιρεία ξεκίνησε μια διαδικασία συνολικής διοικητικής αναδιάρθρωσης και καταμερισμού ρόλων ευθύνης, αυστηροποιώντας ταυτόχρονα τους όρους για την εκχώρηση άδειας λειτουργίας ενός καταστήματος. To παράδειγμα των McDonalds, αν και ασφαλώς δεν είναι μοναδικό, γίνεται εμβληματικό, καθώς πρόκειται για μια από τις πιο ισχυρές εταιρίες στην εστίαση, όχι μόνο στις ΗΠΑ, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο. Επιπλέον, η συμβολική και πολιτική του επίδραση ενισχύεται από το γεγονός ότι οι συλλογικές κινητοποιήσεις που ξεκίνησαν με αφορμή τις καταγγελίες για τις σεξουαλικές παρενοχλήσεις και τις άλλες μορφές έμφυλων και φυλετικών διακρίσεων, φαίνεται πως επιδρούν στην ανάδειξη κι άλλων θεμάτων, που αφορούν τον τρόπο ρύθμισης των εργασιακών σχέσεων στη συγκεκριμένη εταιρία.
Μπορεί, λοιπόν, ο φεμινισμός και οι αξίες του να φέρουν συλλογική ενδυνάμωση και να εμπνεύσουν την κοινή δράση;
Στις συγκλονιστικές συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας και πορείες στην Πολωνία πρωταγωνίστριες ήταν οι γυναίκες και η νεολαία. Όπως είχε πει εκείνες τις ημέρες η πολωνή φεμινίστρια-ακτιβίστρια, Κinga Stanzuck, «αυτό που συνέβη στη χώρα, μεσούσης της πανδημίας, δεν είχε προηγούμενο…», εξηγώντας ότι η ποικιλία και η γεωγραφική διασπορά των διαδηλωτριών και διαδηλωτών ήταν εντελώς πρωτόγνωρη, περιλαμβάνοντας φοιτήτριες και φοιτητές, δασκάλους, καθηγητές, αγρότες, οδηγούς τραμ, δημόσιους υπαλλήλους, συνταξιούχους και χιλιάδες άλλες και άλλους.
Η εμπειρία της Πολωνίας, όπου βέβαια η κοινωνική και πολιτική διαπάλη συνεχίζεται με νέο κύκλο κινητοποιήσεων2 -παρά την απαγόρευση των συγκεντρώσεων στη χώρα- είναι άραγε μια εικόνα του κοντινού μέλλοντος; Tη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, η Marta Lempart, μία από τις οργανώτριες της μεγάλης φεμινιστικής απεργίας του περασμένου Νοεμβρίου, αντιμετωπίζει τη σοβαρότατη κατηγορία πρόκλησης επιδημιολογικής απειλής με τη διοργάνωση συγκεντρώσεων σε συνθήκες πανδημίας. Η ίδια, όπως και οι φεμινιστικές και ΛΟΑΤΚΙ οργανώσεις, και οι άλλες συλλογικότητες που έσπευσαν να την υπερασπιστούν, αντιμετωπίζουν την πολιτική δίωξη της Lempart ως αναγνώριση του πολιτικού και αντικυβερνητικού χαρακτήρα των κινητοποιήσεων και μια μορφή άσκησης πίεσης και εκφοβισμού των αγωνιστριών και των αγωνιστών από την ακροδεξιά κυβέρνηση του Kaczyński.
Κοιτάζοντας τις χαραμάδες, ψάχνοντας τις ρωγμές
Στο Crack Capitalism3 ο J. Holloway το 2011 υποστήριζε ότι ο κοινωνικός μετασχηματισμός είναι μια ιστορική διαδικασία που παράγεται μέσα από τον πολλαπλασιασμό των ρωγμών που επιφέρονται ενεργητικά στον καπιταλισμό, είτε μέσω εξεγέρσεων, είτε μέσω της καθημερινής πράξης στην εργασία, στην εκπαίδευση, στην τέχνη, στη δημόσια και στην ιδιωτική σφαίρα κ.ο.κ. Η πυκνή δεκαετία που μεσολάβησε της δημοσίευσης του βιβλίου άλλοτε ενίσχυσε και άλλοτε ματαίωσε την ελπίδα για τις «ρωγμές» και για τους κοινούς αγώνες. Η αυξανόμενη επιδραστικότητα του φεμινιστικού κινήματος, ωστόσο, επαναφέρει το ερώτημα για τις ρωγμές, για τα όρια και τις δυνατότητες στο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο. Μήπως, τελικά, το αναβαθμισμένο ενδιαφέρον για τις θεωρίες κοινωνικής αναπαραγωγής (βλ. Tithi Bhattacharya, Nancy Fraser, Susan Vogel κ.ά.) να είναι και μια εκπλήρωση αυτής της σύνδεσης της θεωρίας και των οργανικών διανοουμένων με την ακτιβιστική συλλογική δράση, που ο Holloway περιέγραφε ως αναγκαία συνθήκη για την πολιτική έκφραση των αιτημάτων των κινημάτων; Μπορεί. Το μέλλον θα το δείξει αν είναι έτσι τα πράγματα. Αλλά, το μέλλον μπορεί να έρθει και σήμερα.
Σημειώσεις
1. Το βιβλίο της Louise May Alcott έχει μεταφερθεί στον κινηματογράφο τουλάχιστον άλλες 12 φορές.
2. Η κυβέρνηση της Πολωνίας ανακοίνωσε στις 28.01.2020 ότι προτίθεται να θέσει σε εφαρμογή τη νομοθεσία για σχεδόν καθολική απαγόρευση των αμβλώσεων, η οποία είχε «παγώσει» προσωρινά τον περασμένο Νοέμβριο.
3. Η ελληνική μετάφραση του βιβλίου κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σαββάλα με τον τίτλο «Ρωγμές στον Καπιταλισμό» (2011).