Ήταν, θυμίζουμε, πέρυσι τέτοιον καιρό που ο γ.γ. του ΟΟΣΑ εφιστούσε την προσοχή στο επερχόμενο τεράστιο πλήγμα στην παγκόσμια οικονομία από την πανδημία του κορονοϊού και προειδοποιούσε ότι κάθε μήνας λοκντάουν θα επιφέρει πτώση δύο ποσοστιαίων μονάδων στους ετήσιους ρυθμούς ανάπτυξης, επηρεάζοντας «άμεσα το 1/3 του ΑΕΠ των μεγάλων οικονομιών» -και, κατ’ ακολουθία, όλων των υπολοίπων. Μάλιστα, εστιάζοντας συγκεκριμένα στον τουρισμό, ένα νευραλγικό κλάδο για οικονομίες, όπως η ελληνική, ο Άνχελ Γκουρία είχε μιλήσει τότε για απώλειες της τάξεως του 50% και του 70%. Δεν διαψεύστηκε.
Με διαφορά λίγων ημερών, ένας άλλος οικονομολόγος διεθνούς κύρους, ο Νουριέλ Ρουμπινί, έκανε λόγο για την πιο βαθιά οικονομική κρίση στην ιστορία -και την ταχύτερη: Συγκρινόμενη με την κρίση του 2008, η οποία «ξεδιπλώθηκε» σε μια περίοδο τριών ετών, αυτή η κρίση παρήγαγε τα αντίστοιχα αποτελέσματα σε διάστημα μόλις τριών εβδομάδων -Μάρτιος του 2020, θυμίζουμε.
Η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, Κριστίν Λαγκάρντ, προειδοποιούσε τους ηγέτες της ΕΕ για μια κρίση «επικών διαστάσεων» και πρότρεπε να ενεργοποιηθεί κάθε διαθέσιμο εργαλείο: πιστωτικές γραμμές από τον ESM, ρευστότητα από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και, κυρίως, έκδοση ευρωομολόγου -ιδέα που, θυμίζουμε, ξεκίνησε ενθουσιωδώς από τον ευρωπαϊκό Νότο (Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία, κ.λπ.), για να καταλήξει, απονευρωμένη εξαιτίας της εμμονής του Βερολίνου και των «φειδωλών του Βορρά», στο ανεπαρκές Ταμείο Ανάκαμψης.
Τίποτε δεν θα είναι όπως πριν
Σε άρθρο του στους Financial Times, ο προκάτοχός της, Μάριο Ντράγκι, μιλούσε για Μεγάλη Ύφεση χωρίς προηγούμενο στην Ευρωζώνη λόγω κορονοϊού, για επαπειλούμενη «ανθρώπινη τραγωδία βιβλικών διαστάσεων» και προέτρεπε σε ένα νέο, επιθετικό new deal: πλήρη κρατικοποίηση του ιδιωτικού χρέους, κάλυψη της απώλειας εισοδήματος του ιδιωτικού τομέα -επιχειρήσεων και εργαζομένων- από τις κυβερνήσεις μέσω του δημόσιου δανεισμού.
Η μεγάλη παρέμβαση του κράτους, προφανώς. Προς αποφυγήν μιας ανάλογων διαστάσεων κοινωνικής και πολιτικής κρίσης εκτός ελέγχου. Προφανέστατα.
«Τίποτε δεν θα είναι όπως πριν…», επεσήμαινε τις ίδιες μέρες η «Εποχή»1 -και, φυσικά, δεν ήταν η μόνη, ούτε η πρώτη. Αποδεικνύεται σήμερα ότι η πρόβλεψη εκείνη έχει μεγαλύτερο εύρος από ό,τι είχε υποτεθεί αρχικά.
Η κρίση χρέους που θα ερχόταν να προστεθεί -όπως και έγινε- με τον τρόπο αυτό στη συνολικότερη κρίση, έπρεπε να είναι αναμενόμενη. Και ήταν. Δεν ακούστηκαν από καμιά πλευρά του πολιτικού φάσματος της Ευρώπης ηχηρές ενστάσεις για την προσφυγή στη λύση του δημόσιου χρέους. Δεν ακούγονται ούτε και σήμερα.
Αλλά το θέμα δεν είναι αυτό. Είναι η πρόκληση που απευθύνεται σήμερα στην πολιτική: με ποιο τρόπο και προς υπηρέτηση ποιων συμφερόντων θα αντιμετωπιστεί η κρίση του χρέους, του δημόσιου χρέους κατά προτεραιότητα. Η πρόκληση είναι πολιτική, όπως πολιτική ήταν η «απάντηση» στην κρίση που προκάλεσε η πανδημία: προσφυγή στο δημόσιο δανεισμό.
Η άνοδος του χρέους
Φεβρουάριος 2021. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Διεθνούς Χρηματοοικονομικής (IIF), τo 2020 η πανδημία αύξησε το παγκόσμιο χρέος κατά 24 τρισ. δολάρια, ανεβάζοντάς το στα 281 τρισ. δολάρια, ήτοι στο 355% του παγκόσμιου ΑΕΠ -30 ποσοστιαίες μονάδες πάνω από το προηγούμενο 325%. Άνοδος πολύ μεγαλύτερη από το 10% και 15%, που είχε σημειωθεί αντίστοιχα το 2008 και το 2009, κατά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση.
Η άνοδος ήταν ιδιαίτερα έντονη στην Ευρώπη. Ενδεικτικά: στη Γαλλία, την Ισπανία, την Ελλάδα, οι δείκτες συνολικού χρέους προς το ΑΕΠ αυξήθηκαν κατά σχεδόν 50%. Ειδικά στην Ελλάδα σημειώθηκε η τρίτη μεγαλύτερη αύξηση δημόσιου χρέους προς ΑΕΠ διεθνώς. Το IIF εκτιμά ότι στη χώρα μας ο δείκτης δημόσιου χρέους το 2020 θα διαμορφωθεί στο 248,53% του ΑΕΠ.
Έναν χρόνο από το ξέσπασμα της υγειονομικής κρίσης, έχει καταστεί κοινός τόπος μια παραδοχή με την οποία ελάχιστοι, νομίζουμε, θα διαφωνήσουν: Η πανδημία υπαγορεύει -και θα εξακολουθήσει να υπαγορεύει και μετά την παρέλευσή της- τους δικούς της όρους στην οικονομία. Και στην πολιτική. Αυτό συνέβαινε και θα συμβαίνει πάντα, όταν πρόκειται για κρίσεις τέτοιου μεγέθους.
Πρόκληση που αφορά όλους
Η πρόκληση είναι τεράστια, δεν αφορά τα επιμέρους κράτη-μέλη, αλλά το σύνολο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που κινδυνεύει να αποδομηθεί από μια χιονοστιβάδα που θα ξεκινήσει ανύποπτα από το μαλακό υπογάστριο, που λέγεται ευρωπαϊκός Νότος. Ποιο στοιχειώδες πολιτικό κριτήριο θα επέλεγε κάτι τέτοιο, εν μέσω ενός ρευστού διεθνούς περιβάλλοντος σε κατάσταση ανισορροπίας;
Κατά τη γνώμη μας, αυτό δεν μπορεί παρά να γίνει παραδεκτό, αργά ή γρήγορα, από όλους όσοι θα κρίνουν επωφελέστερο για τα συμφέροντά τους «να δώσουν το καπέλο τους, για να μη χάσουν το κεφάλι τους». Έχει ξαναγίνει, δεν θα έπρεπε να εκπλήσσει όσους, όπως εμείς, δεν διαθέτουν άλλο «καπέλο» από την προσήλωσή τους, κάθε στιγμή, στη μεγάλη εικόνα. Το χρέος, το δημόσιο χρέος κατά προτεραιότητα, πρέπει να τιθασευτεί πριν διασαλευτεί ανεξέλεγκτα η πολιτική τάξη εντός των χωρών-μελών αρχικά και ευρύτερα, στη συνέχεια. Η ανάθεση από την πολιτική τάξη της Ιταλίας της πρωθυπουργίας στον Μάριο Ντράγκι, τον υπέρμαχο της λύσης «δημόσιο χρέος», αυτή την ανάγκη πρωτίστως υπηρετεί, νομίζουμε. Η Ιταλία εμφανίζεται διατεθειμένη να ρίξει όσο βάρος διαθέτει στην ΕΕ προς απάντηση στην πρόκληση-χρέος. Ποιος θα πανηγυρίζει στο τέλος, αυτό είναι η άλλη μεγάλη πρόκληση. Και απευθύνεται πρωτίστως στις πολιτικές δυνάμεις της Ιταλίας.
Εν αναμονή, οι υπόλοιποι μπορούμε προς το παρόν να αρκεστούμε στην παραδοχή την οποία, προφανώς, μοιραζόμαστε: «Ο καπιταλισμός διαρκώς μεταλλάσσεται και προσαρμόζεται στις κοινωνικές εξελίξεις για να επιζήσει. Είναι ένα βαθιά οπορτουνιστικό και μηδενιστικό σύστημα, που καταστρέφει κοινωνικούς δεσμούς και αξίες»2. Ένα σύστημα που, θα προσθέταμε, μοιάζει κατά τούτο με τον καρκίνο: δεν έχει ακόμη βρεθεί η οριστική θεραπεία του.
Σημειώσεις:
1. Η «Η Εποχή» της Κυριακής 5 Απριλίου 2020.
2. Κώστας Δουζίνας, «Αλλαγή καθεστώτος (2)», «Εφημερίδα των Συντακτών» 2/2/ 2021.